Warownie zamierzchłych wieków (II)

Wędrówkę po grodziskach rozpoczniemy od najstarszego z nich, a zarazem najbardziej wysuniętego na północ, leżacego w obszarze Podgórza Bocheńskiego.

Garbami Podgórza Bocheńskiego wznoszącymi się od południa nad doliną Raby , biegł od dawnych czasów trakt handlowy. Prowadził z Krakowa w kierunku wschodnich i południowych granic dawnych obszarów plemiennych, przyłączonych pod koniec X w. do państwa Piastów. Wzdłuż jego biegu, bazując na naturalnych miejscach obronnych powstały dwie osady posiadające konstrukcje obronne, gród w Chełmie i Łapczycy.

Grodzisko w Chełmie

Pierwszym z nich z nich jest grodzisko położone na wzgórzu Grodzisko (271 m npm) w miejscowości Chełm, na północny-zachód od kościoła. Zlokalizowane jest ono na końcu cyplowatego wzniesienia kończącego pas wzgórz ciągnących się wzdłuż progu Karpat. Osada była otoczona z trzech stron wyniosłą na około 80 m krawędzią doliny Raby. U stóp owego wzgórza znajdowała się przeprawa przez bród na Rabie, gdyż po drugiej stronie rzeki istniała osada targowa (VIII – X w. ), dzisiejsze Targowisko. Gród1 wraz z dwoma podgrodziami zajął powierzchnię około 8 ha, objęty owalnym zarysem niegdysiejszych wałów, z których do dziś zachowały się ledwo widoczne fragmenty od strony wschodniej. Najwyższa, a zarazem najważniejsza część osady zajmowała powierzchnię 1200 m² i otoczona była w całości pierwszym pierścieniem wałów. Grodzisko w Chełmie datowane jest na wczesne średniowiecze, wieki VIII – X, ale ślady osadnictwa w tym miejscu sięgają okresu sprzed 6 tysięcy lat; wzgórze zachowuje ciągłość zasiedlenia także w późniejszym okresie. Grodzisko chełmskie należy do dużych grodzisk typu wielodziałowego z potrójnymi wałami okrężnymi, dziś ich przebiegu domyślać się jedynie można po liniach naturalnych uskoków na stokach wzgórza, zostały bowiem zniwelowane przez uprawy rolne (jeszcze dość czytelne w latach 70-tych XX w).

Grodzisko w Łapczycy

W tym samym ciągu wzgórz górujących nad doliną Raby, znajduje się drugie z grodzisk tego rejonu, położone jest ok. 1,5 km na północny-wschód od centrum wsi, nieopodal gotyckiego kościoła p.w. Narodzenia NMP, a 4 km na wschód od grodziska w Chełmie. Dawna osada zajmuje wysunięty ku północy niewielki cypel opadający stromo w dolinę Raby. Pierwotnie (VIII– IX w.) była to tak zwana osada otwarta - rolnicza, stosunkowo obszerna, podporządkowana chełmskiemu „Grodzisku”. Prawdopodobnie w okresie IX w. do schyłku X wieku lub nieco później, osada ufortyfikowana została wałami w związku z przejęciem przez nią funkcji administracyjnych i gospodarczych (warzelnictwo soli).

Grodzisko posiada powierzchnię około 1, 2 ha, z czego mniej więcej po połowie przypada na obszar właściwego grodu i podgrodzia. Znaleziska dokonane w rejonie obwałowań, wskazują na dwukrotne użytkowanie osadnicze tego terenu. W wieku XI obok grodu wykształciło się podgrodzie objęte wspólnym wałem założonym na planie nieregularnie owalnym. Wał o szerokości u podstawy 4 m, biegł wzdłuż krawędzi wzgórza, jego konstrukcja była typu przekładkowego (drewno i ziemia – glina), powszechnie w tym czasie stosowana. Proces niszczenia ziemnych pozostałości grodziska postępował tu stosunkowo szybko z uwagi na rolnicze wykorzystywanie tego terenu. Obwałowania ziemne są urwiste od strony północnej i wschodniej, a łagodniejsze od południa. Tam też widać jeszcze jego ślady. Gród w Łapczycy został spalony w XIII w., a potem opuszczony, jego funkcję przejęła pobliska Bochnia i powstający w niej nowocześniejszy ośrodek wydobycia soli.

Grodzisko w Kopalinach

W zachodniej części wsi Kopaliny, w obszarze rozległego Lasu Kopalińskiego na wschód od drogi Bochnia - Nieszkowice, zachowały się fragmenty grodziska typu pierścieniowatego z okresu kultury łużyckiej, a więc co najmniej sprzed 400 lat p.n.e. Do dziś widoczny jest obrys dolnych i górnych wałów obronnych o nieregularnych, owalnych zarysach z fosą. Wały skonstruowane były z bali drewnianych i ziemi, tzw. systemem przekładkowym. Grodzisko znajduje się w obrębie stromego północnego zbocza, na cyplowato zakończonym grzbiecie, nieopodal szczytu wzgórza zwanego „Zamczysko”. Cypel otaczają z trzech stron przepastne wciosy, od szczytu gród został oddzielony rowem poprzecznym (jego szerokość około 10 m, a głębokość 3 m). Jak sądzi się po wielkości wewnętrznego majdanu (kształt kolisty o średnicy 55 m) w osadzie mieszkało na stałe około 100 osób. Była to pierwsza faza zasiedlenia tego obszaru, wtedy to wzniesiono wał górny otaczający sam majdan. Znaleziona tu ceramika wskazuje na schyłek epoki brązu, a początek epoki żelaza. To starodawne grodzisko było wtórnie wykorzystane do celów obronnych w okresie XII – XIV w., objęte ziemnym wałem dolnym. Sądzi się, że była to placówka wojskowa (strażnica) z drewnianą wieżą. Znaleziony tu materiał archeologiczny z tego okresu stanowił części oporządzenia rycerskiego, fragmenty naczyń glinianych oraz kości zwierząt hodowlanych. Obszar grodziska jest mocno zniszczony, gdyż w dolnej jego części były czynne aż do roku 1927 dwa kamieniołomy lokalnego piaskowca.

„Fortalicium Camyk” na Chrostowskiej Górze

Na Chrostowskiej Górze (270 m npm) nad Stradomką w miejscowości Chrostowa, znajdują się pozostałości średniowiecznych założeń obronnych. Chrostowska Góra i pas wzgórz stanowiący dalszy jej ciąg, wyraziście dominują nad doliną Stradomki. Po drugiej jej stronie towarzyszy im jeszcze wyższe pasemko zalesionych wzniesień, co czyni z tego odcinka doliny malowniczy fragment o charakterze przełomu.

Na stropie warstw piaskowcowych budujących to skalne wzgórze rozciągają się obwałowania niewielkiego zameczku. W topografii terenu wyróżnia się „odcięty” od linii wzgórza suchą fosą (częściowo zniszczoną przez kamieniołom) i ziemnym wałem ścięty stożek o wysokości 10 m i nieregularnym kolistym obwodzie (23 x 28 m), porośnięty lasem sosnowym. Słabo zauważalny w terenie zarys wału okrężnego biegnie wzdłuż krawędzi wzgórza, jego szerokość u podstawy wynosi 3 – 4 m. Zbudowany on był z kamienia i gliny wzmocniony dodatkowo belkami. Poniżej niego (7 – 8 m) rysuje się linia drugiego okrężnego wału o niepełnym okręgu (tylko od północy i północnego wschodu), sięgał 3 m szerokości.

Zameczek został tu wzniesiony prawdopodobnie w II-giej połowie XIII w., w warstwie kulturowej znaleziono pochodzący z tego okresu grot bełtu kuszy oraz fragmenty ceramiki. Początkowo był to murowany budynek, do którego w późniejszym okresie (XIV w.) dobudowano kwadratową, obronną wieżę. Badania prowadzone tu w 1968 r. udokumentowały istnienie przykrytych ziemią fragmentów fundamentów murowanej budowli o wymiarach 7,5 x 7,5 m oraz resztek, jak się wydaje portalu bramy wjazdowej, znalezionej w obrębie wałów. Źródła podają iż właścicielami zameczku był ród Półkoziców. W 1539 r. określano go jako „fortalicium Camyk alias Grodzisko”, a jego ostatnim właścicielem był Krzysztof Niewiarowski herbu Półkozic, wkrótce potem warownia przestała istnieć zniszczona przez pożar.

„Koci zamek” w Sieradzce

W odległości 1 kilometra na południowy-wschód, w górę doliny Stradomki, ale po drugiej jej stronie, w przysiółku Sobolowa – Sieradzka, w części zwanej „Koci zamek” (Koczy zamek), znajduje się następne grodzisko, a raczej nikłe, ziemne jego ślady. Nazwa „Koci (Koczy) zamek” na terenie bocheńszczyzny występuje kilkakrotnie. Miejscowa ludność określa tym mianem niewielkie pagórki górujące nad okolicą.

Grodzisko zajmuje południowo-wschodni kraniec wzgórza będącego fragmentem całego ciągu wzniesień zamykających od wschodu dolinę Stradomki. Istniejący tu niegdyś gród wzniesiony został prawdopodobnie w II-giej połowie XIII w., był niewielkim obiektem, jakieś 19 x 15 m. Sądzi się po rozmiarach i lokalizacji, iż mógł to być gródek strażniczy, Źródła z początków XV wieku określają go nawet mianem zamku. Przez odcięcie końcowej partii wzgórza szerokim rowem (około 10 m) powstała forma terenu o kształcie stożka - miejsce posadowienia strażnicy. Obwód szczytowego stożka wynosi 60 m długości, a ziemnych obwałowań u jego podstawy 180 m, zaś ich szerokość 2 – 4 m. Wały i fosa otaczające majdan grodziska widoczne są w częściach wzgórza nie ściętych wyrobiskami kamieniołomów. Od strony południowo-wschodniej i północno-zachodniej widoczne są stare łomy piaskowca, których eksploatacja naruszyła częściowo obszar grodziska.

Grodzisko w Wieruszycach

Ślady osadnictwa obronnego znajdziemy ponownie w pasie wzgórz otaczających dolinę Stradomki, ale na stronie zachodnie, na południowym ich krańcu. W tym rejonie Stradomka rozpoczyna swój przełomowy odcinek zakończony pasem wzgórz z Chrostowską Górą w odcinku północnym, to Wieruszce. Uwagę zwraca tu przede wszystkim dwór obronny XV-to wieczny stojący na wierzchowinie. Lecz poniżej niego w brzegowej partii wzgórza, odkryto ślady wczesnośredniowiecznych drewnianych obwałowań. Noszą one zgodnie z dawnym ich przeznaczeniem nazwę: „Grodzisko” i „Zamczysko”. W wykopach po stanowiskach ogniowych z I-szej wojny światowej urządzonych, jak się okazało na terenie grodziska, odkryto ślady popiołu, przepalonej ziemi i drewnianych konstrukcji. Grodzisko to nie było szerzej przebadane/

c.d.n.
Czesław Anioł