Szkice o kapliczkach (III)-Święci wspomożyciele-św. Jan Nepomucen

Po dłuższej przerwie powracamy znów na szlaki przydrożnego sacrum, by poznać kolejnych naszych patronów – świętych Pańskich w ich kapliczkowych odwzorowaniach, jest to tzw. ikonografia hagiograficzna.

Patroni ludzkiego losu

Mianem święci wspomożyciele Kościół Katolicki określił tych świętych, których wstawiennictwo u Boga uznane zostało za wyjątkowo skuteczne, szczególnie dotyczy to chorób. Świętych tych, już mniej oficjalnie zwano także patronami ludzkich losów, lub świętymi od nieszczęść. W większości przypadków święci Ci żyli na przełomie III i IV wieku, czyli w czasach szczególnego prześladowania chrześcijan. Ich kult rozpowszechnił się w XIV w. wczasach morowego powietrza grasującego w Europie. Modlono się wówczas do świętych męczenników o wspomożenie w obliczu śmierci. Wraz z pogłębianiem i rozszerzaniem się wiary na nowe obszary i kanonizacji nowych świętych, grono wspomożycieli poszerzało się o nowych patronów cieszących się szczególną czcią wiernych; do takich zaliczyć można między innymi św. Jana Nepomucena oraz św. Floriana. Stanowią ważną grupę patronów spotykanych w kapliczkach, są świętymi szczególnego orędowania.

Święci wspomożyciele to święci, do których kierowane są prośby o konkretną pomoc czy wsparcie. Bo jak zawsze tam, gdzie zawodziły możliwości własne, szukano pomocy opiekunów w niebie. Klasycznym przykładem takiego patronatu jest. św. Jan Nepomucen, którego wizerunki zajmują poczesne miejsce wśród innych przedstawień Świętych Pańskich.

Jan Nepomucen

Nikt z pewnością w Polsce nie policzył tej bogatej prezentacji kapliczkowych wizerunków św. Jana Nepomucena, ale wydaje się, iż należą do najczęściej występujących. Św. Jan Nepomucen zajmuje miejsca dość ściśle określone topograficznie, są to głównie mosty i okolice przepraw przez rzeki. Taka lokalizacja wiąże się z ostatnim momentem jego życia.

Według przekazów biskup praski, późniejszy święty zwany Janem Nepomucenem poniósł śmierć, gdyż odmówił zdradzenia tajemnicy spowiedzi – wyjawienia grzechów żony panującego wówczas króla Wacława IV króla Czech. Król przypuszczał bowiem, że królowa okłamuje go, nie jest mu wierna. Zrzucono go z mostu Karola topiąc w Wełtawie, było to w marcu 1393 roku.

Legenda głosi, że kiedy wyłowiono zwłoki św. Nepomucena, na niebie zapłonęło pięć gwiazd. Stały się one od tego czasu jego atrybutem, który pojawia się wokół głowy świętego na prezentowanych wizerunkach. (fot. 3)
Święty Jan przedstawiany jest w pozycji zwanej kontrapostem, z wykształceniem figury w kształcie litery „S” (”figura serpentinata”). Charakteryzuje go strój kapłana, a więc biała komża ze stułą, czarna pelerynka oraz biret na głowie, w rękach trzyma przeważnie krzyż z Chrystusem. Spotkać też można wizerunki z palmą męczeństwa oraz takie, na których św. Jan przykłada do swych ust wskazujący palec, symbolizując tym tajemnicę spowiedzi, której mimo zagrożenia śmiercią dochował.

*On strzeże świętej spowiedzi - zamknięta w ustach mowa,
Grzechami czyimiś się biedzi i ludzkie sekrety chowa. *

Zrazu może dziwić tak liczna obecność wizerunków tego praskiego biskupa urodzonego w miejscowości Pomuki na Morawach na ziemiach Polski. Zwrócenie jednakże uwagi na patronat, którym jest obarczony św. Jan Nepomucen, daje co do tego jednoznaczną odpowiedź, pozwala zrozumieć rangę, ważność przebywania tego świętego pośród ludzkich społeczności.

Św. Jan Nepomucen jest przede wszystkim patronem dobrej spowiedzi i spowiedników, wzorem postaw moralnych. Czczony też jest jako patron mostów, rozdroży i tonących, z tego właśnie powodu często figury przedstawiające jego postać, spotkać można na drogach lub przy mostach, zwą go też czasem Janem od Wody. Św. Jan ma też ochraniać od klęsk żywiołowych, ulew, gradobicia, pomaga podczas powodzi. Jakże zatem nie powierzyć mu opieki dla swych ról i zagród?

*Przycupnął na postumencie z krzyżem w ręku Święty Jan,
Ma wśród świętych wielkie wzięcie, bo ochrania pola łan.
Więc gdy przyjdą wielkie wody, nawałnice, gradobicia,
Ty patronie niepogody, obroń nas od trudów życia. *

Z bogatej kolekcji kapliczek poświęconych św. Janowi wybierzmy kilka, każdy z wizerunków jest na swój sposób osobliwy i wyrazisty w swej wymowie.

Nowy Wiśnicz - Stary Wiśnicz

W Nowym Wiśniczu kapliczka z figurką św. Jana Nepomucena znajduje się nad potokiem Leksandrówka, przy moście i drodze wiodącej do zamku. Jest to niewielka kapliczki domkowa wykonana z drewna, z otwartą ścianą frontową z ozdobnym obramieniem, przesłoniętą jedynie furtką o równie dekoracyjnych wykrojach. W pewnym sensie przypomina konfesjonał, z którym św. Jan wraz z tajemnicą spowiedzi jest kojarzony. We wnętrzu kapliczki, której wiek jest określany na XVIII-te stulecie (?), znajduje się barokowa, polichromowana figura św. Jana, pochodząca zapewne z tego samego okresu co sama konstrukcja. W Starym Wiśniczu, podążając w dół wspomnianego potoku Leksandrówka, znajduje się podobna w formie kapliczka poświęcona św. Janowi Nepomucenowi. Tą kapliczkę od potoku oddziela pas drogi jezdnej, by nawiedzić św. Jana trzeba dodatkowo wspiąć się po kilku schodkach na stromy stok pobocza drogi. Stojąca tu kapliczka o kształcie domku jest konstrukcją drewnianą, zwieńczoną spiczastym daszkiem krytym blachą. Otwarta ściana frontalna, zamknięta jedynie ozdobną bramką pozwala ogarnąć całą urokliwą postać św. Jana Nepomucena. Figurka jest polichromowana, ukazana w charakterystycznym skręcie postaci. Rzeźba, jak i cała kapliczka (odnowiona) datowana jest na XVIII w.

Bochnia

W Bochni jest kilka kapliczek, figur i płaskorzeźb poświęconych Janowi Nepomucenowi, rzeźby przedstawiają różną wartość artystyczną. Zaprezentujmy jedną z nich, usytuowaną w Parku Salinarnym. Jest to kapliczka słupowa o kamiennym trzonie i nastawie z daszkiem ozdobionym gwiazdami, pod którym figurka św. Jana. Rzeźba jest polichromowana, wykonana w manierze ludowego baroku, niedawno wraz z korpusem poddana była renowacji. Kapliczkę wzniesiono w 1863 r. na brzegu stawu, usytuowanego właśnie w tej części Parku. Wg. tradycji była to fundacja bocheńskich górników, którzy ustawili ją bezpośrednio nad kaplicą św. Krzyża wykutą w złożu solnym pod ziemią. Nie tak dawno została odnowiona.

Borówna

Wśród płaskorzeźbionych wizerunków św. Jana Nepomucena zwraca uwagę praca pochodząca z warsztatu bocheńskiego rzeźbiarza Wojciecha Samka, jest to odwzorowanie widniejące na postumencie figury Serca Jezusowego w Borównej – Krasnej Górze. Rzeźby, czy płaskorzeźby wykonane w pracowni tego artysty, charakteryzują się poprawnością warsztatową i były realizowane według opracowanych wcześniej wzorów (kopiowane). Takim jest właśnie wizerunek umieszczony w 1910 r. na wspomnianej kapliczce. W miejsce krzyża, z którym przeważnie jest przedstawiany, święty trzyma gałązkę palmy - palmy męczeństwa, gestem zaś drugiej ręki (palcem) zamyka usta, symbolizuje tajemnicę spowiedzi. Napis na bazie kapliczki wskazuje Jana Cabałę jako jej fundatora.
Na terenie powiatu bocheńskiego znajduje się około 40-tu przedstawień św. Jana Nepomucena, kolejne jego wizerunki, oprócz przedstawionych powyżej, prezentujemy w niewielkiej galerii zdjęć.

c.d.n.
Czesław Anioł