Skalne grzyby na Pogórzu Wiśnickim

Wśród różnorodnych form ostańców skalnych, którym siły przyrody nadały kształty, wyróżniają się skałki o charakterystycznej postaci grzyba. Do złudzenia przypominają znacznie mniejsze, prawdziwe grzybie owocniki. Ich kamienne kapelusze i trzonki wypreparowane zostały w skalnym karpackim podłożu. Grzyby te nie rosną (z wyjątkiem jednego), a wprost odwrotnie, kurczą się ustawicznie pod działaniem procesów wietrzenia selektywnego.

Jak powstaje z kamienia grzyb
Ta osobliwa forma ostańców skalnych zasługuje na dokładniejsze omówienie. Kamienne kapelusze i trzonki skałek o kształtach grzybów wytworzone zostały wyłącznie procesami przyrody, to działanie takich sił jak: słońca, deszczu, wiatru i mrozu, doprowadziło z czasem (długim) do wypreparowania w blokach wychodni piaskowcowych tak osobliwych form. Stało się to możliwe dzięki różnicom w odporności poszczególnych warstw odsłoniętych ławic skalnych, działające na skałę wspomniane zewnętrzne czynniki, skutkowały w procesy fizyko-chemiczne z różną intensywnością. Gdy wierzchnia (stropowa) warstwa piaskowca była bardziej odporna od warstw niżej zalegających, które niszczyły się przez to szybciej, powstawały wówczas sprzyjające warunki, by doszło do powstania formy grzyba. Zaprezentowany powyżej opis, to bardzo uproszczony proces formowania się skały do ostatecznego profilu grzyba, trzeba wyraźnie zaznaczyć, iż wymaga to długiego okresu czasu, od wypadania pojedynczych ziaren piaskowca, poprzez struktury jamiste i inne formy wgłębne w ściankach zewnętrznych skały, aż po obrywy większych ich partii.

W Karpatach skalnych grzybów do wyliczenia jest wiele, w okolicach Bochni jest ich co najmniej sześć. Zaprezentujemy je wszystkie, tworzą bowiem bardzo osobliwe miejsca w naszych pogórskich krajobrazach.

1. Grzyb w Zegartowicach
Bardzo ciekawą formę skalnego grzyba posiada skałka w Zegartowicach k/Łapanowa na Pogórzu Wiśnickim. Jest to ponoć najbardziej oryginalny grzyb skalny na całym Pogórzu Karpackim, jego kształt może kojarzy się nawet z odwróconym dzwonem. Miejscowa ludność nazywa go „Wylizanym Kamieniem”. Grzyb jest pomnikiem przyrody nieożywionej, ustanowiony został w 1963 r. Grzyb skalny sterczy ze wzniesienia o wysokości 332 m npm na skraju lasu w przysiółku Bigorzówka należącym do wsi Zegartowice. Grzyb „wyrasta” na rozległym spłaszczeniu, tuż przy drodze i brzegu lasu, z dala od jakichkolwiek innych wychodni skalnych, zaskakuje niecodzienną scenerią otoczenia i samym swym wyglądem. Wysokość skałki wynosi 4,5 m, trzon grzyba początkowo szeroki na 1,7 m rozszerza się jednostajnie ku górze osiągając w czapie szerokość 4 m.

Ostaniec wymodelowany został w jednolitej ławicy piaskowca ciężkowickiego serii śląskiej, powstanie tej formy skalnej tłumaczyć należy wypreparowaniem fragmentu poziomo leżącej ławicy piaskowca, podcinanej stopniowo przez opływające ją od wschodu i zachodu niewielkie potoczki, których leje źródłowe zbliżają się do siebie właśnie na tym fragmencie wzniesienia. W dolnej części skałki w obrębie piaskowca gruboziarnistego wietrzenie przebiegało najbardziej intensywniej, między innymi poprzez podsiąkanie wód gruntowych w porowate struktury piaskowca oraz wskutek działanie wód opadowych i roztopowych. Ten proces spowalniał się ku górze (coraz mniejsza dawka wilgoci), dając ostatecznie skałce postać grzyba.

Na czapie grzyba zalega warstwa ziemi, dzięki czemu porą letnią kwitną tam kwiaty, dodaje to uroku i tak już mocno niezwykłemu wyglądem kamiennemu grzybowi. Do grzyba dojechać można drogą biegnącą od mostu na Stradomce w Zegartowicach do Mierznia.

2. Grzyb skalny w Tarnawie
Miejscowi mówią, że głazy spoczywające w tarnawskim lesie przyniósł diabeł chcąc zburzyć nimi budujący się kościół w Tarnawie, a jako że nie doniósł gdzie trzeba, „wyrastają” teraz w grzbietowej partii wzgórza Dąbrowa (424 m). Jest to zarazem skałka, o której niesie podanie, że rośnie ...

„Nad Tarnawą, tam właśnie kamień w lesie jest skryty, mówią o nim, że rośnie! choć z piaskowca jest lity. Czy ożyć może coś z kamienia? Czy uróść może trzon jego skalny?
Tu, skała w żółwia się zamienia i rodzi się byt jego witalny.”

Istotnie, ostaniec skalny pozbawiony osłony pod postacią zwietrzeliny, przeistaczał się powoli w formę grzyba, swoim wysmukłym kształtem przypomina maczugę, może nie tak wielką jak maczuga Herkulesa w dolinie Prądnika, ale tej użyć mógłby też tylko niezwykły mocarz. Są też tacy, którym skałka kojarzy się z żółwiem i właśnie to podobieństwo skutkowało nadaniem jej oficjalnej nazwy – „Kamień żółw”.

Jeśli ma ktoś wątpliwości co do przebiegu cyklu procesów formujących bryłę skalną w formę grzyba, niech koniecznie wybierze się do Woli Tarnawskiej na wzgórze Dąbrowa. Znajdzie tu modelowy przykład jak powstaje skalny grzyb. Ławice skalne budujące wzgórze tworzą tu naprzemianległy układ warstw piaskowca i zlepieńca, przy czym te drugie są wyraźnie grubsze. One to tworzą podstawę uformowanego w postaci grzyba ostańca. Kolejne, wyższe już warstwy to piaskowiec, tworzy on trzon grzyba, najbardziej szczupłą część całej formacji. Im wyżej, tym trzon staje się coraz szerszy i trzeba to przypisać już innej masie budulca, czyli kolejnej warstwie zlepieńca, skale odporniejszej na wietrzenie. Ostatecznie skalny grzyb osiąga 8 metrów wysokości, a średnica czapy metrów 3. „Kamień żółw” jest pomnikiem przyrody nieożywionej, znajduje się na terenie lasów państwowych Leśnictwa Kamionna. Do skalnego grzyba dojść można drogą asfaltową prowadzącą z centrum Tarnawy w kierunku Woli Tarnawskiej. Przed skrajem lasu i widocznymi zabudowaniami z lewej strony, należy skręcić w prawo w leśną drogę, doprowadzi nas ona wkrótce na wierzchowinę wzgórza i widocznego już poniżej ostańca.

3 – 5. Grzyby skalne w grupie Kamieni Brodzińskiego
W grupie kilkunastu skałek tworzących kolejny pomnik przyrody nieożywionej o nazwie „Kamienie Brodzińskiego”, znajdują się trzy grzyby skalne. „Kamienie Brodzińskiego” – największa formacja ostańców1) piaskowcowych na Pogórzu Wiśnickim zajmują szczytowe partie wzgórza Paprotna (436 m) położonego między Rajbrotem, a Lipnicą Górną. Te wychodnie skalne należą do utworów płaszczowiny śląskiej ich warstw sklasyfikowanych jako piaskowce istebniańskie dolne. Grubość ławic piaskowca, a częściowo i zlepieńca tu odsłoniętych jest znaczna, sięgają one bowiem w niektórych partiach aż trzech metrów. Pierwotny blok skalny został odsłonięty wskutek procesów denudacyjnych, a ulegając wietrzeniu (głównie) na łączeniu warstw, został rozczłonkowany na mniejsze fragmenty o różnorodnych kształtach. Grzyby, są spośród nich najbardziej dojrzałą formą (najdalej zaawansowany proces przekształceń wietrzeniowych), te formy reprezentują trzy ostańce sterczące poniżej, po zachodniej stronie szczytu. Jak wszystkie grzyby skalne, tak i te w grupie „Kamieni Brodzińskiego” kształt swój zawdzięczają występowaniem w środkowych partiach swej masy, cienkich ławic piaskowca. Okazał się on być mniej odporny niż ten, który tworzy warstwę stropową skałki. Bardzo ciekawą fizjonomię posiadają 2 grzyby zajmujące położenie od wschodu, nachylone są do siebie czapami, a istniejący między ich podstawami korytarz ma charakter pieczary. Rozdziela je szczelina szerokości około 1 m. Przyglądając się warstwom piaskowca budujących kapelusze grzybów, zauważyć można iż od strony południowej posiadają skrócone w swej długości czapy. Z podobnym zjawiskiem (tyle, że na większą skalę) spotkamy się przy kolejnym grzybie. Ich stosunkowo gładkie powierzchnie sugerują, iż są to płaszczyzny przełomów i zapewne przy ludzkiej pomocy te nadmiernie wystające poza trzon fragmenty kapelusza zostały kiedyś oderwane i użyte do celów budowlanych. Będąc przy grzybach warto poddać się mocy sił promieniujących z tego masywu skalnego, radiesteci odczuwają tu ponoć strumień mocnej energii. Siły płynące stąd, działają kojąco na zmęczenie i choroby cywilizacyjne.

6. Kamień Grzyb na Bukowcu w Połomiu Dużym
Jest to ostatni w rejonie Bochni grzyb skalny, ten wespół z otaczającym go fragmentem cienistego lasu bukowego Fagus silvatica tworzy rezerwat przyrody nieożywionej. Rezerwat „Kamień Grzyb” zajmuje powierzchnię 1,51 ha na wysokości rzędu 380 m npm na wzgórzu Bukowiec (420 m). Rezerwat „Kamień Grzyb” i charakteryzowane wcześniej „Kamienie Brodzińskiego” łączy od dość dawna niebieski szlak turystyczny wychodzący z Bochni. Zaś od jesieni 2006 r. obie te grupy skalne są punktami etapowymi nowej trasy turystycznej – szlaku geoturystycznego. Dość osamotniony w swym położeniu ostaniec zajmuje brzeg erozyjnego obniżenia, sugeruje to, iż odsłonięcie twardzielowego trzonu ławicy piaskowcowej budującej wzgórze nastąpiło na jej krawędzi. Grzyb ma wysokość około 8 m, z czego na trzon przypada 1, 4 m, obwód kapelusza mierzy 24 m, jest to największy ostaniec o kształcie grzyba z dotychczas prezentowanych. W obrębie trzonu dopatrzyć się można sporej liczby warstw, liczących od kilku do kilkudziesięciu centymetrów grubości, są one silnie urzeźbione co świadczy o małej odporności piaskowca w tej części grzyba. Odmiennej struktury jest natomiast warstwa piaskowca budująca kapelusz, jest to skała drobnoziarnista o miąższości około 2,5 m. Uformowanie się skałki w kształcie grzyba było wynikiem podobnych procesów, o których była mowa już wcześniej. Lecz tu wydarzyła się historia, która choć w mniejszych rozmiarach miała miejsce w obrębie grzybów w grupie „Kamieni Brodzińskiego”. Otóż w niewielkiej odległości od grzyba, sterczy z ziemi sporych rozmiarów spiczasta skałka, sądząc z rozmiarów i wyglądu jest to odłamany kawałek kapelusza. Masywna płyta czapy grzyba była bez wątpienia zbyt mocno wysunięta (przewieszona) poza punkt oparcia jakim jest trzon, toteż pod własnym ciężarem, a nie wykluczone i ludzkiej interwencji, jej fragment oderwał się staczając się kilka metrów po stoku. Inną ciekawostką rezerwatu, choć już nie geologicznej natury są napisy (litery i cyfry) widniejące na kapeluszu grzyba i jego odłamanym kawałku. Napisy te odczytał w 1927 r. St. Fischer i stwierdził, że są to imiona zakonników dawnego klasztoru karmelitów w Wiśniczu. F. Rommualdus, F. Guilermus, F to frater, po łacinie brat. Cyfry zaś to daty, wskazują zapewne rok (wiek XVIII-ty), w którym były odwiedzane przez tychże zakonników. Do kamiennego grzyba przylgnęły też legendy, mówią o diabelskim pochodzeniu skałki, tłumacząc na sposób metafizyczny genezę skalnego obiektu na Bukowcu. Prezentowane kształty skalne – grzyby, są bez wątpienia najciekawszymi formami przyrody nieożywionej jakie występują w obszarze Pogórza Wiśnickiego. Stosunkowo dobra do nich dostępność komunikacyjna, winna zachęcić do bezpośredniego ich poznania. Są tego zaprawdę warte.

Czesław Anioł