Rzeki, strumienie, potoki na ziemi bocheńskiej (II)

Raba jest rzeką, która jak żadna inna nie kojarzy się tak wyraziście z bocheńszczyzną. Mimo iż jest rzeką północnej części powiatu, to poprzez swoje pogórskie dopływy spaja większość historycznej bocheńszczyzny swoim dorzeczem i kształtuje topograficzny jej krajobraz. (fot. 0)

Raba i jej dorzecze

Pochodzenie nazwy rzeki nie jest jednoznacznie wyjaśnione, badacze wywodzą ją z łaciny lub języka celtyckiego, możliwe że pochodzi z języka iliryjskiego, gdzie słowo Arabo oznacza polną rzekę płynącą przez pola orne. Obszar którym płynie Raba przez obszar powiatu bocheńskiego (a także wspomniane już cieki: Drwinka, oraz Gróbka i Uszwica w swych dolnych biegach) czyli Kotlina Sandomierska, jest częścią pradoliny Wisły, która w okresie spływu wód polodowcowych została zasłana utworami fluwioglacjalnymi. Te czwartorzędowe osady dochodzą do kilkunastu metrów miąższości. Rzutują one obecnie w sposób bezpośredni na stosunki wodne istniejące w tej części ich dorzeczy (płytkie zaleganie wód gruntowych, utrudniony spływ wód).

Raba jest drugą z rzek przepływającą przez obszar powiatu bocheńskiego pod względem niesionych zasobów wody, jest to jej dolny bieg (przepływ w Proszówkach wynosi średnio 17,1, m3/sek., podczas gdy przepływ Wisły poniżej ujścia Raby osiąga wielkość 130 m³/sek.). Źródła Raby wypływają daleko na południe od Bochni, w Gorcach (koło Sieniawy). Do Nieszkowic Małych, gdzie Raba dociera do granic powiatu bocheńskiego od źródeł jest około 95,5 km. Raba na odcinku Nieszkowice Małe – Chełm utrzymuje kierunek północny, by dalej kierować już swój nurt meandrami u podnóży Podgórza Bocheńskiego. Od Proszówek rzeka traci kontakt z górzystą częścią powiatu i toczy dalej swe wody (obramiona wałami) Niziną Nadwiślańską zmierzając ku Wiśle. Kończy swój bieg na pograniczu wsi Niedary i Uście Solne pokonując 132 km drogi i około 450 m spadku terenu.

Dorzecze Raby

Całkowita powierzchnia dorzecza Raby wynosi 1537 km² , jest to trzecia co do wielkości zlewnia Wisły w jej górnym biegu. Pierwszą rzeką bocheńskiego dorzecza Raby (dopływ prawobrzeżny III-go rzędu) jest Stradomka, rzeka gór i pogórzy, jeden z najbardziej urokliwych cieków bocheńszczyzny. Przegrodzona tamą w Łapanowie tworzy efektowny zalew wodny. Źródła Stradomki biją w Beskidzie Wyspowym pod Śnieżnicą, na wysokości około 800 m npm, by poczęta z nich rzeka, po 41 km zasiliła wody Raby. Całkowita powierzchnia jej zlewni przy ujściu do Raby (w Stradomce) wynosi 361,8 km². Stradomka nie byłaby tak znaczną rzeka, gdyby nie jej dopływy (IV-tego i V-tego rzędu) spływające do niej z południowych rubieży Pogórza Wiśnickiego. Do największych potoków na terenie powiatu bocheńskiego zasilających Stradomkę należy zaliczyć Tarnawkę z Przeginią (Pluskawka) niewiele mniejszą od swej macierzy (wpada do Stradomki w Boczowie, oraz Potok Sanecki (Sanka) wypływający spod najwyższej góry bocheńszczyzny – Kamionnej, a kończący swój bieg w Ubrzeży dokąd płynie przepływają po drodze przez Łakty (Górną i Dolną) oraz Trzcianę. Na północnych krańcach Pogórza Wiśnickiego dołącza do Stradomki potok Polanka płynący przez Królówkę, Nieprześnię i Sobolów, a zaczynający się w paśmie Osiczyny (Muchówka).


Ze względu na metropolię powiatu – Bochnię, należy też wspomnieć o cieku przez nią przepływającym, a jest nim potok Babica długości 6,5 km. Życiodajny niegdyś dla Bochni potok (płynie obecnie przez miasto zakrytym korytem) wypływa w Lesie Kolanowskim uchodząc do Raby w pobliżu Krzyżanowic (więcej o Babicy: http://old.czasbochenski.pl/?p=2429). Raba w dalszym swym biegu nie przyjmuje już innych znaczących dopływów, a lewobrzeżne i prawobrzeżne, płytkie wododziały leżą w niewielkiej odległości od siebie (około 3 km.) tworząc w tej części niezwykle szczupłe dorzecze.

Gróbka

Gróbka znana jest też jako Stara Rzeka, mimo że jest bezpośrednim dopływem Wisły i posiada długość aż 38 km i powierzchnię zlewni 292 km², nie wyróżnia się w systemie wód płynących bocheńszczyzny. W Bogucicach, na 27 kilometrze swego biegu rzeka jest zaledwie wąską strugą wody, chociaż wysokie wały którymi jest osłonięta wskazują na znaczne powodziowe wezbrania. Potok wpływając w obszar płaskodennej Niziny Nadwiślańskiej nie wykształca własnej doliny, jej bieg znaczy jdynie samo koryto i obustronny ciąg wałów ochronnych.

Gróbka wypływa z Pogórza Wiśnickiego (Las Kopaliński), z obszaru zasobnego w wody podziemne. W swym górnym biegu stanowi granicę Karpat oddzielając je od mezoregionu Kotliny Sandomierskiej (między Pogórzem Wiśnickim, a Podgórzem Bocheńskim). Wpływając w obszar Niziny Nadwiślańskiej rzeka osiąga minimalny spadek i łączy się z systemem rowów melioracyjnych tego terenu, w środkowym biegu Gróbka zbliża się do Raby na odległość niecałego kilometra. Znacznie szersze jest dorzecze prawostronne Gróbki, której wododział oddzielający ją od Uszwicy odległy jest nawet o 15 km. Gróbka przyjmuje dwa większe prawobrzeżne dopływy, są to potoki Wyrwa i Uszewka, ten drugi był niegdyś dopływem sąsiedniej Uszwicy lecz w wyniku przekopania kanału, wody Uszewki skierowane został do Gróbki.

Uszwica

Ostatnią z większych rzek bocheńszczyzny jest Uszwica i mimo iż na terenie powiatu bocheńskiego gości zaledwie poprzez 12 kilometrów swego górnego biegu (Polanka dopływ Stradomki ma np. długość 18 km), to wyraziście wpisuje się w krajobraz topograficzny i historyczny bocheńszczyzny. Długość rzeki wynosi 61,2 km, zaś powierzchnia całego jej dorzecza, to 322,5 km². Uszwica wypływa z bogatej sieci źródeł na północnych stokach Kobyły (603 m) i Rogozowej (536 m) na terenie wsi Rajbrot. Przez teren Rajbrotu płynie synklinalnym obniżeniem w kierunku zachodnim, by z kolei pokonawszy przełomem Dominiczną Górę i Paprotną, wpłynąć w obszar tzw. Obniżenia Uszewskiego i przybrać kierunek północny, a potem północno - wschodni. W trakcie swego biegu przez Pogórze Wiśnickie przyjmuje Uszwica liczne potoki. Od źródeł pod szczytem Kobyły, a jest to wysokość około 500 m npm do wschodnich granic powiatu Uszwica pokonuje różnicę 250 m wysokości. Średni przepływ rzeki jest niewielki i wynosi od 0,2 – 0,6 m³/sek., wezbrania, chociaż krótkie są gwałtowne, obserwowane są głównie w miesiącach marzec i lipiec. Przykładem takiego wezbrania jest powódź w górnym dorzeczu Uszwicy w dniu 9 lipca 1997 r.

Jednym z głównych dopływów Uszwicy w jej górnym biegu jest wypływający z północnych zboczy Rogozowej górski strumień zwany Potokiem Piekarskim. W górnym swym biegu dokonuje przełomu między Dominiczną, a Piekarską Górą, szczytów najbardziej na południe wysuniętego pasma Pogórza Wiśnickiego. Ze względu na swe leśne otoczenie i zjawiska hydro-geologiczne występujące w korycie, jest w skali bocheńszczyzny zjawiskiem odosobnionym. Długość potoku wynosi 4, 8 km, przy spadku 16 ‰. Lewobrzeżnym z kolei dopływem jest Potok Górzański (płynie przez Lipnicę Górną). Jego źródła znajdują się w wierzchowinowych partiach wzgórza Osiczyna (418 m), długość potoku wynosi ok. 5 km. Kolejnym znaczącym dopływem Uszwicy (już poza granicami powiatu) jest Leksandrówka, potok całkowitej długości 19 km wypływający spod Bukowca w Połomiu Dużym. Do Leksandrówki w dolnym jej biegu wpada wypływający spod Borowskiej Góry potok Borowianka (dopływ III rzędu), płynie przez Borówną i Chronów otwartą ku północy doliną.

Ta krótka prezentacja wód płynących przez ziemię bocheńską jest w skali naszego przewodnika „Krajobrazy bocheńszczyzny” dopełnieniem wiedzy o jego środowisku geograficznym i zachętą do wyboru kolejnych tras wędrowania, właśnie wzdłuż prezentowanych cieków wodnych, do czego serdecznie zapraszamy.

Czesław Anioł