Przez trzy Wiśnicze (II) - Nowy Wiśnicz

Bogactwo zdarzeń historycznych ukształtowanych za czasów Gryfitów i Kmitów, przeniosło się wraz z założeniem przez Stanisława Lubomirskiego miasta (1616 r.), do Wiśnicza trzeciego. Era Lubomirskich w Wiśniczu trwająca ponad 300 lat rozpoczęła się w 1593 r. wraz z nabyciem przez Sebastiana Lubomirskiego (ojciec Stanisława) wiśnickich włości wraz z zamkiem od spadkobierców Kmitów.

Największy rozkwit dóbr wiśnickich i zamku nastąpił w czasach syna Sebastiana Lubomirskiego, Stanisława. Obejmując „państwo” wiśnickie po swym zmarłym ojcu w 1613 r., stał się Stanisław jednym z najbogatszych obywateli Rzeczypospolitej. W 1616 r. król Zygmunt III zezwala Stanisławowi Lubomirskiemu hrabiemu na Wiśniczu aktem lokacyjnym z 8 czerwca założyć poniżej zamku, na gruntach wsi Rogozie (wieś istniała od roku 1360) miasto na prawie magdeburskim.

Uprzedzając późniejszą prezentację miasta, zwróćmy uwagę na stojący w Rynku pomnik Stanisława Lubomirskiego, w swych rękach trzyma ów akt lokacji. Sam zaś Lubomirski w 1622 r. sporządził dla tworzącego się miasta dokument, określający prawa i obowiązki jego mieszkańców.

"... Wiadomo czyniemy komu to wiedzieć należy teraz i na potym będącym, iż wszystkie osiadłości miast i miasteczek łaską i dobrodziejstwy panów i przełożonych swych kwitnąć i szerząc się zwykły. Przeto i my życząc jako największego pomnożenia w majętnościach naszych a widząc miejsce potrzebne i sposobne przewrotności gruntów założyliśmy miasto na własnym gruncie naszym dziedzicznym nazwane WIŚNICZ pod zamkiem naszym z dawna nazwanym Wiśniczem …”

Z powyższego dokumentu wynika iż miasto i zamek zwano Wiśniczem, by zaś nie mylić go z istniejącym już Małym i Wielkim Wiśniczem, nazwano go Nowym. Po raz pierwszy tej nazwy użyto w miejskich księgach w roku 1635. Jednym z insygniów nowo powstałego miasta był herb, jako że było to miasto prywatne na tarczy został umieszczony herb Lubomirskich. Jest to „Szreniawa”, bez krzyża. Na wizerunku herbu z roku 1634 prezentuje się ozdobny medalion ze „Szreniawą” pośrodku, a w otoku widnieje napis po łacinie: „frustra vivit, qui nemini prodest” (próżno żyje, kto nikomu nie pomaga).

Przez wiek XVII i XVIII, aż do zajęcia miasta przez Austrię, na określenie powstałego miasta używano potocznie określenia Wiśnicz Miasto, dopiero rząd zaborczy zmienił tę nazwę oficjalnie na Wiśnicz Nowy, ale jeszcze nazwę Wiśnicz Miasto spotkać można na sądowych księgach gruntów w 1880 r. Nowy Wiśnicz należy do tych nielicznych miast w Polsce, które zostały w całości zaprojektowane i wybudowane od podstaw według projektu jednego architekta, był nim Włoch, Maciej Trapola. Monumentalne budowle, które wówczas zostały wzniesione a zwłaszcza rozbudowany zamek, zdominowały historię osady będąc równocześnie wyznacznikiem jej rozwoju i bytu gospodarczo – administracyjnego.

Równocześnie z tworzeniem się organizmu miejskiego trwała rozbudowa zamku (lata 1615 – 1621), części mieszkalnych jak i fortyfikacji czyniąc zeń, jedną z największych twierdz w ówczesnej Rzeczypospolitej, świetnością dorównującą Wawelowi.

Rozbudowę zamku przeprowadzili dwaj architekci włoscy, Maciej Trapola i Jan Falconi. W latach 1618 - 21 r. zbudowany zostaje kościół i ratusz miejski, zaś w latach 1622 – 35 bezpośrednio po zakończeniu przebudowy zamku, na sąsiednim wzgórzu wzniesiono kościół i klasztor dla karmelitów bosych. Zabudowania klasztorne pełniły równocześnie rolę wysuniętej reduty zamkowej z fortyfikacjami typu bastionowego.

Dla Wiśnicza okresem prosperity były wieki XVII, XVIII oraz do połowy wiek XIX., właścicielami miasta były znakomite postaci, zasłużone nie tylko dla lokalnej społeczności, pełniły bowiem one także najwyższe funkcje państwowe, co w dużym stopniu wpływało na pozycje samego miasta W 1783 r. Nowy Wiśnicz stał się ośrodkiem rozległego latyfundium (dominium) Lubomirskich zwanego też „hrabstwem wiśnickim”, w skład którego wchodziło miasto Nowy Wiśnicz i 38 okolicznych wsi. W początkach XIX w. Nowy Wiśnicz był trzecim co do wielkości miastem w powiecie bocheńskim, mieszkało w nim wtedy ok. 2 800 osób, w 1843 r. Wiśnicz liczył 3983 mieszkańców, a w 1857 r. 4600, w większości była to ludność pochodzenia żydowskiego. W XIX wieku następuje schyłek znaczenia gospodarczego Wiśnicza, zacofana gospodarczo Galicja położona była na rubieżach cesarstwa i z dala od linii kolejowej. Nie stwarzało to warunków dla rozwoju miasta, które traciło powoli swoją pozycję. Miasto ożywiało się jedynie w czas jarmarków, lub w czasie trwania cotygodniowych targów. Do Nowego Wiśnicza przywożono płody rolne z okolicznych wsi, narzędzia potrzebne do uprawy roli i w gospodarstwie domowym oraz wszelkie rękodzieło miejscowych i obcych rzemieślników.

3 lipca 1863 pożar zniszczył doszczętnie miasto, wszczął się przez nieostrożność mieszkańców w części zamieszkałej przez ludność żydowską, a silny wiatr rozniósł płomień na cały jego obszar. Zgorzało około 400 domów mieszczańskich, kościół wraz z plebanią, ratusz, budynki innych urzędów miejskich, folwark na Podzamczu oraz 2 synagogi. Spalone zostały oryginalne domy z podcieniami okalające rynek. Tylko zamek i klasztor zostały nietknięte żywiołem, patrzyły ze wzgórz na morze płomieni poniżej i powstałe zgliszcza.

Po pożarze miasto odbudowuje się stosunkowo szybko, w miejsce spalonych domów wzniesiono nowe, w większości murowane. W 1867 r. władze austriackie utworzyły w Nowym Wiśniczu w części budynków klasztornych sąd karny, o statusie sądu powiatowego, jeden z trzech w nowo utworzonym powiecie bocheńskim. Pod koniec XIX w. w Nowym Wiśniczu założona została na wzór austriacki szkoła trywialna początkowego nauczania, zastępując dotychczasową szkołę parafialną. Od 1873 r. w Wiśniczu istniała już szkoła 6-cio letnia. Początek XX w. to okres ponownego wzrostu liczby mieszkańców miasta, w 1914 r. Nowy Wiśnicz zamieszkiwało 3 565 osób, zaś w roku 1932 - 4 084 osoby. W pierwszych latach II wojny światowej liczba mieszkańców wynosiła około 5000 osób, w tym 75% stanowiła ludność pochodzenia żydowskiego. W 1942 r. wiśniccy Żydzi zostali wywiezieni do obozów zagłady, głównie do Bełżca. W roku 1961 Nowy Wiśnicz liczył już tylko – 1560 mieszkańców. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. ożyła znacznie w Wiśniczu działalność kulturalna, tworzyła ją miejscowa inteligencja, rodzima i napływowa. Nowy Wiśnicz jak i kilka innych o podobnych rozmiarach miasteczek w Małopolsce, utracił prawa miejskie 1 lipca 1934 r., przyznano je ponownie 16 grudnia 1994 r.

Nowy Wiśnicz położony jest w dolinie potoku Leksandrówka, jego zabudowa wspina się też na łagodne zachodnie zbocza, rozprzestrzeniając się na rozległe pogórskie wierzchowiny. Obecnie miasto zajmuje powierzchnię 5.05 km² i liczy około 2700 mieszkańców.

Wyposażeni w historyczną wiedzę o mieście oddajmy się teraz jego turystycznemu poznawaniu, do czego zapraszamy w kolejnym odcinku przewodnika.

c.d.n.
Czesław Anioł