Przez Trzy Wiśnicze (I) - u początków

Zapisane dzieje Wiśnicza, gdyż na początku był tylko jeden, sięgają roku 1242. Wówczas to, wśród dóbr możnego rodu Gryfitów gospodarujących na tych terenach, pojawia się miejscowość o nazwie - Visnice.

Andrzej Gryfita właściciel wsi, piastujący godność biskupa płockiego, uposaża właśnie w owym roku wsią Visnice założony wcześniej przez innego z Gryfitów Klemensa Jaksę, żeński klasztor Benedyktynek w Staniątkach. Odtąd przez długi okres czasu figuruje Wiśnicz jako wieś przyklasztorna. 23 II 1254 r. Benedyktynki uzyskują zgodę księcia Bolesława Wstydliwego na przeniesienie wsi na prawo niemieckie, stwarzając tym lepsze dla niej warunki rozwoju. Trzeba zaznaczyć, że wieś leżała przy szlaku węgierskim biegnącym do pobliskiej Bochni i dalej do Krakowa, szlaku sięgającego swymi korzeniami czasów rzymskich. Kolejną datą z historii Wiśnicza jest rok 1325, rachunki świętopietrza z tego roku wymieniają wśród parafii płacących tę daninę również Wiśnicz, wieś posiadała więc wówczas kościół i parafię.

Wiśnicz oprócz zmian terytorialnych (o czym później) przechodził przeobrażenia również w swoim nazewnictwie, pisano go jako: Visniche, Wysnicze, Wisznicze, Wysznycze (Długosz), w 1581 wymienia się Wisznicz Mały i Wisznicz Wielki. Po raz pierwszy nazwa w dzisiejszym brzmieniu Wiśnicz użyta jest w roku 1590 i odtąd z małymi już wyjątkami używana jest w takiej formie.

Wiśnicz Kmitów
Po Gryfitach i pannach staniąteckich dalsze dzieje osady zwanej Wiśniczem kształtowali Śreniawici-Kmitowie, którzy nabyli Wiśnicz wraz z okolicą w połowie XIV w., zbudowali tu zamek na wzgórzu wznoszącym się nad potokiem Leksandrówka i założyli w Wiśniczu swą rodową siedzibę. Obecność Kmitów w tym rejonie notuje się od roku 1351.

Źródła wspominają, że pierwszym właścicielem Wiśnicza był Jan Kmita, starosta krakowski, sieradzki i ruski. W 1364 r. nastąpił podział dóbr wiśnickich między Janem (ojcem), a jego synem Jaśkiem. Jaśko Kmita z Damienic starostwa krakowski, a zarazem dworzanin siostry Kazimierza Wielkiego Elżbiety Łokietkówny, królowej węgierskiej przejmuje Wielki i Mały Wiśnicz, Leksandrową, Kobyle i Łomną rozpoczynając budowę zamku.
Syn Jaśka Kmity, Piotr poszerza rodzinne dobra zyskując równocześnie wysoką pozycję na dworze królewskim i wśród możnowładztwa. W drugiej połowie XV w. właścicielem Wiśnicza jest Dobiesław Kmita, kasztelan wojnicki. Najznamienitszym, a zarazem ostatnim przedstawicielem rodu Kmitów, ich siedmiu pokoleń, był Piotr marszałek koronny (urząd ten otrzymał w roku 1518 z rąk króla Zygmunta Starego), a zarazem wojewoda krakowski i sandomierski, także starosta krakowski i spiski. Stary Wiśnicz wraz z całym kluczem ziemskim pozostawał w rękach Kmitów do roku 1553.

Mały Wiśnicz
W drugiej połowie XIV w. rozrastający się Wiśnicz, zostaje podzielony na dwie odrębne wsie, Mały Wiśnicz (data lokacji 1358 r.), dotychczasowa zaś osada zyskuje miano Wielki. Historia wsi związana jest z dziejami i ogólnym kształtowaniem się osadnictwa w dobrach Gryfitów, a potem Kmitów i Lubomirskich, Mały Wiśnicz był zawsze częścią ich dóbr. Od 1581 r. Mały Wiśnicz stanowił własność Lubomirskich i był przez nich wydzierżawiany, były to 3 łany kmiece, we wsi było wtedy również 2 komorników i 1 rzemieślnik. W latach 80-tych XIX w. w Małym Wiśniczu było 61 domów i 227 mieszkańców.

Na północnych i północno - wschodnich obrzeżach wsi rozciąga się znaczny kompleks leśny porastający pas wzgórz oddzielających dorzecze Uszwicy od zlewni Raby, z których najwyższe Gródek wznosi się na wysokość 317 m npm. Wieś zajmuje rozległe działy położone w północnej, brzeżnej partii Pogórza. Zabudowa wsi ma charakter wielodrożnicy, wschodnia część i zwana jest Gródkiem, pozostała zaś Królową Górą. Wieś zajmuje rozległe, odkryte działy położone na wysokości 230 - 260 m npm, warto wspomnieć o rozciągających się z nich rozległych widokach na spłaszczone z tej perspektywy Pogórze Wiśnickie i położone bezpośrednio nad nim Beskid Wyspowy oraz wyłaniającej się między ich masywami grupę tatrzańskich szczytów. Na pierwszym palnie widoczny jest natomiast pałacyk w Kopalinach i zamek w Starym Wiśniczu.

Wielki Wiśnicz – Stary Wiśnicz
Jak już wspomniano, wskutek podziału Wiśnicza w 1358 r. pierwotną część wsi nazwano Wiśnicz Wielki, nazwa ta była używana aż do czasów ukształtowania się miasta Wiśnicz. By te Wiśnicze, których było wówczas już trzy nie myliły się, miasto nazwano Nowym Wiśniczem, a pierwotne Visnice zmieniły swą nazwę po raz trzeci, zwąc się odtąd Starym Wiśniczem. W roku 1520, w miejsce starego kościoła p.w. św. Katarzyny, Piotr Kmita buduje kamienny kościół p.w. św. Wojciecha, klasyfikowany jako przykład późnogotyckiej budowli. To patrocinium związane jest miejscową legendą, według której św. Wojciech w trakcie swej wędrówki z Węgier do Polski przechodził właśnie przez Wiśnicz. Potwierdzeniem tej tezy są także malowidła na sąsiednich w stosunku do kościoła budynkach. Ciekawym zabytkiem związanym z kościołem jest stojący przed nim dzwon z herbem Kmitów odlany w Norymberdze przez ludwisarza Hansa Bohema.

Omawiając wieś pod względem krajoznawczym, należy wspomnieć o miejscowym cmentarzu, a zwłaszcza o żołnierskiej kwaterze z I-szej wojny światowej (cmentarz wojenny nr 312), ta choć mocno przekształcona i zaniedbana świadczy o działaniach wojennych w 1914 r. w rejonie Wiśnicza. Kwatera cmentarza wojennego znajduje się w górnej części cmentarza parafialnego, obok ogrodzenia. Posiada ona nieregularny kształt, a rozkład mogił jest już nieczytelny. Na grobach ustawione są krzyże typu rosyjskiego i jeden krzyż listwowy kuty. Na cmentarzu spoczywa 36 Rosjan, 1 Austriak (2 groby pojedyncze i 3 mogiły zbiorowe). (Na cmentarzu parafialnym oprócz lokalnych pochówków znalazło miejsce wiecznego spoczynku również dwóch chłopów, stali się ofiarami starcia manifestujących chłopów i robotników z policją 19 sierpnia 1937 r. w pobliskim Kurowie. Stary Wiśnicz wzbogacił się ostatnio o Ośrodek Edukacji Regionalnej, który oprócz bieżącej działalności gromadzi zbiory etnograficzne z okolicy.

Wśród kapliczek przydrożnych warto wyróżnić stojącą nad potokiem, a naprzeciw szkoły, pochodząca z XVIII w. kapliczkę drewniana, konstrukcji słupowej. Wnętrze mieści barokową, drewnianą figurę św. Jana Nepomucena.

c.d.n.

Czesław Anioł