Na Szlaku Architektury Drewnianej (II)

Region Pogórza Beskidzkiego - jest to obszar, gdzie jeszcze zachowało się wiele drewnianego budownictwa, widać go w miarę powszechnie. Wiejskie domostwa – mieszkalne i gospodarskie, swą architekturą doskonale wpisują się w łagodny, pogórski krajobraz. Ale o ciągu Szlaku Architektury Drewnianej Pogórza, jego atrakcyjności, świadczą przede wszystkim zabytki architektury sakralnej. Są doskonałym przykładem przetrwania tradycji drewnianego budownictwa i sztuki ciesielskiej oraz nawarstwień kulturowych mijających wieków.

Od doliny Raby na zachodzie, ciągnie się ku wschodowi, poprzez całe Pogórze Beskidzkie obszar o wykształconych cechach regionalnych, część tej przestrzeni zajmuje powiat bocheński.

Na pierwszych od północy wzniesieniach Pogórza, w miejscowości POGWIZDÓW wybudowano na przełomie XV i XVI w. drewniany kościół p.w. św. św. Szymona i Judy Apostołów. Kościół wykazuje późnogotyckie cechy stylowe z okresu budowy, nie zmieniły ich nawet późniejsze przebudowy i modernizacje. W XVII w. do nawy dobudowano wieżę, lecz w latach kompleksowej przebudowy kościoła (1896 – 1913) wieża została zdemontowana, a uzyskane miejsce przeznaczono na przedłużenie nawy. Dachy są typu siodłowego, na kalenicy znajduje się wieżyczka na sygnaturkę. Obok kościoła, w ciągu drewnianego ogrodzenia stoi murowana dzwonnica z 1907 r. z trzema dzwonami, jednym z nich jest późnogotycki dzwon odlany w 1522 r.

Kościół w Pogwizdowie jest konstrukcji zrębowej, o jednej nawie, z płaskim stropem i z prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Prezbiterium od nawy oddziela belka tęczy ozdobiona ornamentem sznurowym, na niej stoi cenny krucyfiks i rzeźba św. Marii Magdaleny z przełomu XVII i XVIII wieku. Portale wejściowe są profilowane z zamknięciami typu „ośli grzbiet”. We wnętrzu i obramieniu drzwi występują fragmenty drewniane pochodzące z okresu gotyku, wyposażenie kościoła pochodzi z XVII i XVIII w., cennym zabytkiem jest późnogotycki krzyż z początków XVI w. Ołtarze są barokowe, pochodzą z drugiej połowy XVII w., jeden z nich zawiera XVII wieczny obraz Matki Bożej Częstochowskiej. Dekoracja malarska pochodzi z 1959 r., są to sceny figuralne, na sklepieniach występują motywy roślinne nawiązujące do gotyckiego malarstwa patronowego. Szlachetna bryła kościoła i otaczający go krąg starych lip, są wdzięcznym akcentem wiejskiego krajobrazu Pogwizdowa.

Kolejnym etapem tego tematycznego szlaku jest SOBOLÓW, tu zabytkiem architektury drewnianej jest kościół p.w. Wszystkich Świętych. Jest to obiekt konstrukcji zrębowej, pochodzi z końca XVI w. Bryła kościoła jest jednonawowa, częściowo otoczona otwartymi sobotami, ściany oszalowane są deskami, a dachy pokryte gontem. Wnętrze nakryte jest pozornym sklepieniem kolebkowym. Wystrój wnętrza kościelnego jest barokowy, ściany pokryte są malowidłami z XVIII w. i współczesnymi. Wśród malowideł duże wrażenie sprawiają sceny cierpień dusz czyśćcowych. Na ścianach wyróżniają się: epitafium i fragment renesansowego nagrobka zmarłej w 1665 właścicielki Sobolowa Stanisławy Sobolewskiej. W XIX-to wiecznym ołtarzu głównym znajduje się obraz manierystyczny z 1583 r. przedstawiający scenę Ukrzyżowania oraz obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, ten drugi pochodzi z XVII w. Ołtarze boczne są XVIII wieczne, wykonano je w stylu rokokowym. W lewym ołtarzu znajduje się obraz Matki Boskiej Różańcowej Łaskawej Wybawicielki z czyśćca, słynący łaskami z roku 1740, zaś w ołtarzu znajdującym się po prawej stronie nawy, mieści się obraz z wizerunkami św.św. Dominika i Franciszka, ten został namalowany w wieku XVIII. W 1757 r. w kościele przeprowadzony był remont, z tego okresu pochodzi krucyfiks na belce tęczy. Ukrzyżowanego Chrystusa otaczają figury aniołów. Stare zamki znajdujące się w drzwiach zakrystii pochodzą ponoć z rozebranego zameczku na Chrostowskiej Górze.

Na zewnątrz kościoła, od strony prezbiterium znajduje się dobudowana kaplica – Ogrojec, z ludowymi, współczesnymi rzeźbami wewnątrz. W ciągu ogrodzenia znajduje się natomiast grota z figurą Martki Boskiej Wniebowziętej. Przy kościele znajduje się też wolno stojąca, drewniana dzwonnica z XVII w., w której zawieszony jest gotycki dzwon z 1510 r. Kościół w Sobolowie jest nieoficjalnym sanktuarium Matki Boskiej Łaskawej Wybawicielki z mąk czyśćca przez Święty Różaniec.

Z Sobolowa Szlak Architektury Drewnianej prowadzi do ŁAPANOWA, wsi o małomiasteczkowej zabudowie, stanowiącej siedzibę rozległej gminy.

Łapanów szczyci się starym, drewnianym zabytkiem. Jest to kościół p.w. św. Bartłomieja Apostoła. Został on wzniesiony w roku 1529 w panującym podówczas stylu gotyckim i konstrukcji zrębowej. Kościół jest trójnawowy przedzielony słupami, przy prezbiterium są to dwie kręcone kolumny. Prezbiterium w stosunku do nawy jest zwężone, oddzielone belką tęczy, na której stoją figury z Grupy Ukrzyżowania. W roku 1614 nastąpiła pierwsza przebudowa kościoła, której dokonał właściciel Łapanowa Marcin Lutosławski. Obniżono wtedy dach kościoła oraz dobudowano kaplicę z kopulastym dachem do istniejącej już bryły obiektu. Zmienił się równocześnie wewnętrzny wystrój kościoła na współczesny temu okresowi. W świątyni przetrwało jednakże wiele cennego wyposażenia z okresu jego budowy. Z XVI w. pochodzi późnogotycki posąg Zmartwychwstałego Chrystusa oraz kamienna głowa Chrystusa. Z końca XV w. pochodzi natomiast gotycka, kamienna chrzcielnica w formie kielichowej z dekoracją architektoniczną. Główny ołtarz w kościele, późnobarokowy (rok budowy 1873) jest prawdopodobnie dziełem lokalnego snycerza i rzeźbiarza Piotra Korneckiego z Gdowa, w nim obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Obrazy znajdujące się w ołtarzach bocznych wykonane zostały w technice malarstwa tablicowego. Na zewnątrz kościoła znajduje się wykonane przez miejscowych kamieniarzy epitafium ówczesnego właściciela Łapanowa Marcina Łapki, towarzysza husarskiego (zmarłego w 1652 r.). Przedstawiono go w postaci klęczącej, ponadto drugie epitafium (w ramie) Andrzeja Werbskiego, zmarłego w roku 1666. W Kościele znajduje się otoczony wielką czcią obraz Matki Boskiej Gromnicznej, wykonany w stylu ludowym.

W XVIII w. wzniesiono obok kościoła wolno stojącą dzwonnicę, typu słupowego z nadwieszoną izbicą i gontowym dachem namiotowym. Kolejna renowacja, a zarazem przebudowa łapanowskiego kościoła miała miejsce pod koniec XIX w., wówczas go poszerzono; w tym kształcie przetrwał do dnia dzisiejszego. Kościół z zewnątrz jest szalowany deskami, dwuspadowy dach nakryty jest natomiast blachą, z dachów kaplicy i korpusu kościoła wznoszą się wieżyczki barokowe zwieńczone krzyżami. Kościół położony jest na wysokim w tym miejscu brzegu Stradomki, a otacza go krąg lip drobnolistnych, które wraz z modrzewiami i robinią są uznane za pomnik przyrody. Obecnie prowadzony jest kolejny remont kościoła.

Przez Leszczynę i Królówkę trasa Szlaku Architektury Drewnianej po ziemi bocheńskiej prowadzi do NOWEGO WIŚNICZA, po drodze mijamy odrestaurowane dwory w Nieprześni i Zawadzie, które z racji swej murowanej substancji nie są objęte charakterystyką Szlaku.

Nowy Wiśnicz kojarzony jest z monumentalnym zamkiem Kmitów i Lubomirskich, niekiedy też z pomnikami Cz. Dźwigaja. Tym razem celem poznania będzie objęty Szlakiem dworek „Koryznówka”.

„Koryznówka” to zwyczajowa nazwa niedużego, podmiejskiego domu o charakterze szlacheckiego dworku zbudowanego w połowie XIX w. przez Leonarda Serafińskiego z przeznaczeniem na dom letni. Nazwa dworu „Koryznówka” wywodzi się od poprzedniego właściciela terenu Koryzny, na którym stanął dwór. Dworek jest parterowy, konstrukcji zrębowej, z zewnątrz szalowany. Układ wnętrz dostosowany jest do dwutraktowego planu. W ścianie frontowej znajduje się drewniany ganek z dwuspadowym daszkiem z trójkątnym szczytem podparty czterema słupami. Całość nakryta jest wysokim, czterospadowym dachem gontowym. Bezpośrednio dworek otoczony jest ogrodem, z tyłu zaś sadem.

W latach 1979-80 dworek został odrestaurowany i mieści Muzeum Pamiątek po Janie Matejce, jako Oddział Muzeum Okręgowego w Tarnowie i działa na podstawie porozumienia z właścicielami dworku. Początek istnienia Muzeum to rok 1981. w trzech salkach mieszczą się pamiątki po rodzinie Serafińskich i Giebułtowskich oraz rysunki wykonane przez Matejkę w czasie jego pobytu w Wiśniczu, uroku miejsca dodają stare portrety i meble zachowane z tego okresu. Przy wejściu do „Koryznówki” wisi tablica z niniejszym tekstem:

„W tym domu przebywał i czerpał natchnienie do twórczości artystycznej wielki malarz profesor Akademii Krakowskiej”.

Jan Matejko upodobał sobie Wiśnicz szczególnie, spędził w nim i w „Koryznówce” wiele szczęśliwych chwil.
Kolejny drewniany zabytek zlokalizowany jest na południowych rubieżach powiatu bocheńskiego, jest nim kościół p.w. św. Jakuba Apostoła w miejscowości ROZDZIELE.

Do Rozdziela trafił z Królówki, gdzie służył wiernym od 1536 r., Według przekazów ufundował go król Zygmunt August (podawany jest też koniec XV w. jako czas budowy kościoła). W 1946 r. drewniana świątynia w Królówce została rozebrana i ponownie ustawiona w obrębie cmentarza. Ostatecznie rozebrano ją po raz wtóry i przeniesiono w roku 1986 do Rozdziela. Jest to niewielka budowla posadowiona na kamiennej podmurówce, ściany oszalowane są deskami zaś dach pokryty gontami, sam dachy odznacza się unikalną konstrukcją, ze względu na usztywnienie go co dwie krokwie tzw. "królikiem".

Na kalenicy dachu posadowiona jest wieżyczka sygnaturki, podobnie jest na dachu kaplicy. Wnętrze kościoła jest jednonawowe, z lewej strony przylega do niej kaplica zwana królewską, która z kolei przeniesiona została z kościoła jezuitów z Nowego Sącza. Umieszczona w niej rzeźba św. Jakuba jest dziełem Jana Juszczyka urodzonego w Żegocinie. Pozostałe wyposażenie kościoła również pochodzi z okresu jego posadowienia w Rozdzielu.
Wejście główne do kościoła usytuowane jest w osi nawy i prowadzi przez obszerną kruchtę.
Kościółek pamiętny jest wizytą Władysława IV, dla którego wybudowano specjalną lożę z okienkiem dla wizualnego uczestniczenia króla w nabożeństwie, zachowała się ona do dzisiaj. Drugim pamiętnym wydarzeniem jest przyjęcie w nim chrztu przez Kazimierza Brodzińskiego w roku 1791.

Z Rozdziela niedaleko już do RAJBROTU, gdzie znajdują się dwa obiekty wpisane w ciąg Szlaku Architektury Drewnianej. Pierwszym z nich jest niezwykłej urody kościół p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny wzniesiony w 1511 r. Ta świątynia stanęła w miejscu pierwszego rajbrockiego kościoła wzmiankowanego już w 1325 r. , a postawionego prawdopodobnie w 1260 r. Jest to budowla zrębowa, drewniana, wzniesiona z jodłowych bali. Swoim stylem nawiązuje do innych, choć wcześniejszych gotyckich świątyń jakie w Małopolsce występują. Prostokątna nawa, choć sama niewielka, jest szersza od prezbiterium zamkniętego trójbocznie. Bryła kościoła jest wysmukła, a dodatkowo spadzisty, wielopołaciowy dach kryty gontem nadaje kościołowi strzelisty wygląd. Na kalenicy dachu widnieje barokowa wieżyczka sygnaturki. Niegdyś bryła kościoła otoczona była sobotami, lecz te po remoncie w 1870 r. zostały rozebrane. Wejścia poprzedzone są kruchtami, portale drzwiowe zwieńczone są łukowato z wykształceniem w tzw. ośli grzbiet, przy wejściu bocznym stoi kamienna, XIX-to wieczna kropielnica.

Przekraczając progi świątyni stajemy przed bogato wyposażonym i polichromowanym wnętrzem. Stropy i ściany pokryte są malowidłami figuralnymi i ornamentalnymi, wykonane zostały w 1879 r. choć są na ścianach i starsze fragmenty pochodzące z XVI i XVII w., na których widoczny jest krzyż zacheuszkowy z czasów konsekracji kościoła.
Ołtarz główny, który stanowi wyjątkowe dzieło sztuki barokowej pochodzi z XVII w., mieści obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus i postać św. Jana Chrzciciela, który tu przedstawiony jest jako postać młodzieńcza. Obraz powstał w 1678 r. W zwieńczeniu ołtarza widnieje obraz Matki Boskiej Wniebowziętej, datowany na wiek XVIII. Miejsca po obu stronach wizerunku Matki Bożej zajmują posągi św.św. Wojciecha i Stanisława, męczenników za wiarę.
Ołtarze boczne są z późniejszego okresu, lecz mieszczą obrazy XVIII-to wieczne, które przedstawiają wizerunki św.św. Walentego i Mikołaja.

Na belce tęczowej pamiętającej czasy budowy kościoła, a zamykającej prezbiterium, widnieje cenne rzeźby przedstawiające Ukrzyżowanie Chrystusa i postacie Matki Bożej Bolesnej i św. Jana Apostoła. W kościele znajduje się też późnogotycka kamienna chrzcielnica i figura Chrystusa Zmartwychwstałego oraz młodsza o wiek rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego.

Przy kościele jako samoistna budowla stoi drewniana dzwonnica nakryta wysokim, namiotowym dachem równie jak kościół oszalowana deskami. Dzwonnica zbudowana została w pierwszej połowie XIX w. Do północnej ściany nawy, dobudowano w późniejszym okresie (rok 1823) murowaną kaplicę, a jeszcze później południową i zachodnią kruchtę. Całość zabudowy kościelnej otacza kamienny mur z pięcioma kaplicami i kamiennymi figurami Apostołów. Znajduje się tu też kaplica - grota wystawiona w 1811 r. z fundacji Wincentego Dunikowskiego właściciela wsi, ponadto figura Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej. Poniżej zabytkowej świątyni wznoszony jest nowy, obszerniejszy kościół.

Drugim obiektem w Rajbrocie, wyszczególnionym na szlaku Architektury Drewnianej jest drewniany spichlerz z przełomu XVIII/XIX w., znajduje się kilkadziesiąt metrów powyżej kościoła, nie jest to jego pierwsza lokalizacja, stał bowiem wcześniej obok plebani, tworząc wraz z nią zabytkowy zespół plebański. Plebania w swej drewnianej wersji już nie istnieje.

Jest to niewielki rozmiarami budynek o konstrukcji zrębowej, jednownętrzowy z dachem dwupołaciowym, posadowiony jest na czterech narożnych węgłach. Bardzo ciekawą konstrukcję posiadają odrzwia z zastrzałami oraz same drzwi usytuowane w ścianie frontowej obiektu.

c.d.n.
Czesław Anioł