Na Szlaku Architektury Drewnianej (I)

Na ziemiach Małopolski, a zwłaszcza w obszarze Pogórza Karpackiego przetrwało wiele architektonicznych śladów budownictwa drewnianego z minionych czasów. Ich wdzięk kompozycyjny i krajobrazowy, wartości kulturowe i turystyczne zdecydowały o zaistnieniu oryginalnego szlaku wiodącego wzdłuż tych unikalnych zabytków sztuki.

Szlak Architektury Drewnianej Małopolski powstał, by te cenne dobra naszej narodowej kultury były szerzej otwarte i docenione, by kościółki, szlacheckie dwory, wiejskie zagrody przekazały swój drewniany urok, bogactwo wnętrz i mieszkającą w nich duchowość.

Wśród wielu obiektów architektonicznych tego Szlaku szczególnie wyróżniają się obiekty kultu religijnego. Powstawały przeważnie wraz z akcją zasiedlania ziem Małopolski i jako jedne z pierwszych pokryły zasiedlone ziemie materialnym świadectwem ludzkiej działalności i trwają do dzisiaj, chociaż wielokrotnie nieraz przekształcane i niszczone.
Mówią swoją architekturą i wystrojem wnętrza, niezależnie od śladów ukrytych w ziemi i treściach spisanych w kronikach, o wiekach, których były świadkami. Oprócz swej wartości kulturowej mają też wartości niemierzalne i niewycenione, jest to siła ich duchowości i architektonicznego piękna.

Drewno, jak żadne inne tworzywo, może tak dostojnie prezentować się w krajobrazie i może oddać spokojny i ciepły nastrój jego obecności. Zatem wędrując tym szlakiem, warto oprócz skupienia nad samym zabytkiem, jego sztuką ciesielską czy snycerską, malowidłem wnętrza względnie drewnianą figurką świątka wczuć się w tę szczególną aurę towarzyszącą drewnianemu pięknu i przeżyć krajobrazową kompozycję, która je otacza.

Przed każdym z tych zabytkowych obiektów stoją tablice z krótką notką informacyjną oraz szkicową mapką wskazującą inne najbliższe zabytki na Szlaku. Pozwala to dowolnie kształtować kolejność zwiedzania obiektów oraz możliwość ich wyboru.
Na terenie powiatu bocheńskiego wyznaczono jak dotychczas 13 obiektów, względnie zespołów architektonicznych, prezentujących cenne dla kultury narodowej budownictwo drewniane. Prezentujemy je w trzech kolejnych odcinkach „Czasu”: „Region Nadwiślański”, „Region Pogórza Beskidzkiego” i „W lipnickim grodzie”.

Zaprezentowane budowle, ich charakterystyka jak również pojedyncze przedmioty wyposażenia czy poszczególne detale architektoniczne muszą jednakże zostać ożywione wrażliwością zwiedzających i ich twórczą wyobraźnią. Odsłonią one wtedy w pełni swą wielkość i... piękno wyciosane w drewnie.

Część I - Region Nadwiślański*

BOCHNIA
W samej Bochni Szlakiem objęte są dwa miejsca. Pierwszym obiektem jest dzwonnica przy bazylice św. Mikołaja. Sama świątynia jest murowana, posiada jednak w swym otoczeniu drewnianą wieżę dzwonną. Jest to już trzeci obiekt tego typu związany z kościołem na przestrzeni jego historii. Pierwsza dzwonnica została tu wystawiona w pierwszej połowie XVI w. (1525 r.) Kolejna, pochodząca z początków XVII w. była dziełem Andrzeja Palicza, którego nazwisko wyryte jest wraz z datą 1609 na ozdobnej tarczy. Ta dzwonnica spłonęła w roku 1987, lecz w cztery lata później została wiernie odtworzona, Przy rekonstrukcji wykorzystano ocalałe z pożogi fragmenty dzwonnicy. Jest to dzwonnica typu wolnostojącego, zbudowana z drewna dębowego, posiada konstrukcję słupową, z zewnątrz jest oszalowana. Zwieńczenie dzwonnicy stanowi ostrosłupowy hełm, nakryty gontami. Szkielet budowli stanowi dziewięć słupów, z których cztery są konstrukcją narożną, kolejne cztery usytuowane są w połowie długości ścian. Dziewiąty słup, środkowy, który zwany jest królem przechodzi przez środek wieży aż po sam szczyt hełmu, w dzwonnicy bocheńskiej jest to forma ostrosłupowa. Najwyższą kondygnację wieży stanowi otwarta, nadwieszona izbica, w której wisiały niegdyś dzwony bazyliki. Obiekt ma 13 metrów wysokości, zaś bok kwadratowej podstawy (murowanej) wynosi 10 metrów.

Przy jednej z najbardziej malowniczych bocheńskich ulic – Orackiej, w oprawie ogrodów wznosi się kilka klasycystycznych dworków. Naprzeciw nich wyrastają strzeliste drzewostany miejskiego parku - Plant. Domy stanowiły w okresie ich budowy (połowa XIX w.) podmiejskie wille zamożnych urzędników bocheńskiej żupy solnej czy też osiadłych w mieście ziemian. Współcześnie ten ciąg domów podmiejskich włączony jest do naszego tematycznego Szlaku. Dworki są budowlami parterowymi o zrębowym układzie bali, z których zostały wzniesione. Przed ścianą frontową prezentują się nieodłączne dla polskich dworków ganki wejściowe, z kolumienkami i trójkątnym wieńczącym je szczytem.

KRZYŻANOWICE
W tej przyległej do Bochni, a położonej nad Rabą wsi wzmiankowanym na Szlaku jest kościół parafialny p.w. św. Joachima. Dwa poprzednie, kolejno wznoszone kościoły w Krzyżanowicach nie dotrwały do dzisiaj. Obecna w krajobrazie wsi jest dopiero trzecia świątynia, przeniesiona z Bochni w 1794 r. Był to kościół służący bocheńskim bernardynom do czasu kasacji ich klasztoru w roku 1788. Władze Bochni wykupiły wówczas kościół i przeniosły go do miejskiej (bocheńskiej) własności, jaką były wówczas Krzyżanowice. Rok budowy kościoła nie jest dokładnie znany, podawany jest rok 1746, ale też i 1699.

Konstrukcja kościoła jest bardzo prosta, korpus posiada układ jednonawowy z dobudówkami w postaci dwóch krucht i murowanej zakrystii. Ściany świątyni mają budowę zrębową, dach z kolei jest ukształtowany dwuspadowo, a jego pokryciem są charakterystyczne dla tego typu budowli gonty. Przy kościele, w obrębie placu zamkniętego murem ogrodzenia, wznosi się wolnostojąca, również drewniana jak kościół, dzwonnica z XVIII w. Możliwe, iż jest starsza nawet o blisko wiek. Jest to konstrukcja słupowa nakryta niewielkim dachem typu namiotowego. Do wnętrza kościoła wchodzi się przez kruchty, główne wejście usytuowane jest w osi nawy i prowadzi pod chórem muzycznym. Wyposażenie kościoła odpowiada wiekowo jego budowie. W prezbiterium oddzielonym półkoliście znajduje się bogato złocony, klasycystyczny ołtarz główny z płaskorzeźbioną postacią św. Joachima. Wykonał ją uczeń Wojciecha Samka - właściciela bocheńskiego zakładu kamieniarskiego Franciszek Adamek. Pozostałe dwa ołtarze boczne wykonane są w tej samej manierze klasycystycznej z charakterystycznymi zewnętrznymi kolumienkami. Ściany wewnętrzne kościoła pokryte są polichromią o przewadze scen figuralnych, malowaną pod koniec XIX w. Najstarszym zabytkiem krzyżanowickiej świątyni jest kamienna chrzcielnica o cechach późnogotyckich, datowana na pierwszą połowę XVI w. Tuż za Krzyżanowicami położona jest wieś

GAWŁÓW

Wznosi się w niej kolejna drewniana świątynia. Kościół p.w. św. Andrzeja Boboli w Gawłowie w porównaniu z innymi obiektami sakralnymi Szlaku Architektury Drewnianej jest stosunkowo młody, zbudowano go w 1809 roku jako zbór dla społeczności niemieckiej wyznania ewangelickiego. Obecność ewangelików w Gawłowie datuje się od czasów I rozbioru Polski i związanej z tym faktem austriackiej akcji kolonizacyjnej. Kościół, przejęty od ewangelików w 1945 r. jest niewielką budowlą zrębową, okrytą deskowym szalowaniem. Do korpusu świątyni, nakrytego dwuspadowym dachówkowym dachem, przylega dwukondygnacyjna wieża o prostej konstrukcji, zwieńczona spiczastym daszkiem. Nie jest to dzwonnica, dzwony zawieszone są bowiem w murowanej konstrukcji stojącej obok kościoła. Wejście do wnętrza kościoła znajduje się w podstawie wieży, tworzy go przestrzeń jednej nawy zamkniętej trójbocznie w części ołtarzowej. Wyposażenie wnętrza pochodzi z okresu budowy zboru i jest, jak cała konstrukcja kościoła, proste i skromne. W ołtarzu głównym znajduje się obraz przedstawiający św. Andrzeja Bobolę. Ciekawostką jest to, iż projekt ołtarza wykonał znany bocheński społecznik, profesor Stanisław Fischer.

Pozostałe obiekty wpisane w ciąg Szlaku Architektury Drewnianej znajdują się w południowej części powiatu, już w obszarze Pogórza. Jest ich tu znaczniej więcej i prezentują bardziej zróżnicowane formy architektoniczne. Ukazane zostaną w kolejnych odcinkach.
c.d.n.

Czesław Anioł

• regionalizacja przyjęta za autorami koncepcji Szlaku Architektury Drewnianej