Na pogórzu Wiśnickim

Pogórze Wiśnickie jest kolejnym regionem (mezoregionem) na naszej drodze poznawania krajobrazów bocheńszczyzny. Wyrasta ono na północy z podgórskiego stopnia (Podgórze Bocheńskie) ciągnąc się na całej jego długości. Podnosi się z kolei z wolna ku południowi, z pagóra na pagór, aż po górską przestrzeń Beskidu Wyspowego.

Na zachodzie Pogórze Wiśnickie poprzez rzekę Rabę graniczy z mezoregionem zwanym Pogórzem Wielickim. Na obszar powiatu bocheńskiego przechodzi w rejonie Nieszkowic Małych. Stąd granica, już jako północne krańce Pogórza Wiśnickiego biegnie na wschód, u podnóża morfologicznego progu Karpat, aż ku dolinie Dunajca. Południowa granica to góry Beskidy, a konkretnie mezoregion Beskidu Wyspowego. Ta granica Pogórza przekracza na południu w niektórych miejscach zasięg powiatu bocheńskiego. Od wschodnich krańców, czyli z rejonu Lipnicy Dolnej biegnie przez Rajbrot, Żegocinę, Kamionną, po Kępanów nad Stradomką na zachodzie. Pogórze Wiśnickie rozciąga się zatem na obszarze powiatu bocheńskiego na długości około 22 km. Największą szerokość osiąga zaś między Kurowem (Bochnia) na północy, a Żegociną na południu, jest to odległość 18 km.

O budowie Pogórza

Podłoże Pogórza Wiśnickiego pod względem tektoniki wykazuje się, jak i całe Karpaty Zewnętrzne płaszczowinowym układem mas skalnych. Czoła tych płaszczowin przebiegają równolegle do powstałych w wyniku przesunięć i wypiętrzeń łańcuchów górskich. W obszarze przeważającej części Pogórza Wiśnickiego zalega płaszczowina śląska, a jedynie w niektórych jego partiach brzeżnych występują soczewki innych zasunięć, a co za tym idzie skał litologicznie odmiennych. Pogórze Wiśnickie zbudowane jest z powstałych w okresie kredowym (mezozoik) i w paleogenie (kenozoik) skał piaskowcowo-łupkowych zwanych ogólnie fliszem karpackim. Wśród nich piaskowce istebniańskie dolne o znacznym stopniu odporności na wietrzenie. Część utworów, a to piaskowce: istebniańskie górne, ciężkowickie, a zwłaszcza łupki, są skałami bardziej podatnymi na procesy niszczące. Utwory te spotykane są na całym obszarze Pogórza a zwłaszcza w strefach synklin, wyrażających się przeważnie na powierzchni jako obniżenia terenowe. Płaszczowinowy system fliszowych mas skalnych z określonym układem antyklin i synklin (wypukłe i wklęsłe formy ułożenia warstw skalnych) w sposób decydujący wpłynął na typ rzeźby wykształconej w zewnętrznej powłoce terenu.

W kształtowaniu się rzeźby Pogórza Wiśnickiego istotną rolę odegrał też okres lodowcowy. Masy lądolodu skandynawskiego przykryły prawie całe Pogórze modelując swą masą podłoże, oddziałując także na otoczenie swym surowym klimatem.
W czasie zlodowacenia, ponad masy lodu wznosiły się jedynie nieliczne punkty w południowej części Pogórza. Pozostałością po lodowcowej transgresji są głazy narzutowe pochodzące głównie z moreny czołowej i dennej, wyznaczają one w terenie zasięg zlodowacenia; sięgnęło ono do wysokości rzędu 350 – 380 m npm. Świadectwem tego zasięgu są np. głazy narzutowe w rejonie Woli Tarnawskiej (na południowy-wschód od wzgórza Grodziec), Komornikach koło dworu, czy na północnych stokach Dominicznej Góry (Rajbrot).

Istotnym elementem rzeźby Pogórza Wiśnickiego są formy skałkowe. Z szerokich, spłaszczonych grzbietów wynurzają się na powierzchnię ostańcowe formy piaskowców. Siłami wietrzenia i erozji, w piaskowcach istebniańskich dolnych płaszczowiny śląskiej, w ich twardzielcowych partiach zostało wypreparowanych wiele ostańcowych form skalnych. Występują na szczytach wzniesień wokół Lipnic, Nowego Wiśnicza, Tarnawy, Sobolowa, znaczą poniekąd zasięg występowania tej formacji piaskowca. Tworzą wraz z otaczającym je środowiskiem sosnowych borów, oryginalny, a zarazem unikalny w skali regionu krajobraz. Głównymi rzekami Pogórza Wiśnickiego w obrębie Ziemi Bocheńskiej są rzeki wypływające z obszaru Beskidów, a więc Stradomka i Przeginia na zachodzie i Uszwica w południowo-wschodniej części. Spływają do nich wszystkie inne cieki, tworzące wspólnie stosunkowo gęstą sieć rzeczną. Stradomka przyjmuje wody Tarnawki, Potoku Saneckiego (Sanki) i Polanki, Uszwica zaś zbiera potoki z centralnej i wschodniej części bocheńszczyzny, są to: Potok Piekarski, Potok Górzański i Leksandrówka.

Świat przyrody

Pogórze Wiśnickie, jego krajobraz przyrodniczy cechuje silne przekształcenie antropogeniczne, wyraża się ono przede wszystkim jego znacznym rolniczym wykorzystaniem. Toteż naturalne lub niewiele przekształcone zbiorowiska roślinne zajmują nieznaczny odsetek powierzchni, powszechne są natomiast zbiorowiska wtórne. Wzdłuż dolin większych rzek: Uszwicy i Stradomki rozwijają się zarośla wiklin i łęgów wierzbowo-topolowych. Nad mniejszymi strumieniami spotyka się zgrupowania olch i jesionów, charakterystycznego dla tych terenów łęgu pogórskiego. Poza strefą dna doliny dominują już lasy grądowe, złożone głównie z grabów i dębów oraz przylaszczką i bluszczem w runie. Wyższe partie Pogórza zajęte są przez buczyny lub las typu boru mieszanego, w zachodniej części więcej jest natomiast lasu jodłowego. Płaty buczyn objęły zboczowe partie wzgórz i zajmują żyźniejsze obszary występowania gleb brunatnych. Partie wierzchowinowe zaś, to w ogólności siedlisko borów mieszanych, rosnących tu na glebach tzw. skrytobielicowych. Powierzchnie zajęte wyłącznie przez lasy sosnowe występują fragmentarycznie, ograniczają się do gleb piaszczystych i piaskowcowego podłoża.

Zbiorowisk roślinnych poza leśnym jest niewiele, tworzą je półnaturalne łąki, pastwiska i coraz częstsze w krajobrazie ugory o przypadkowym składzie roślinności zielnej. Miedze i skarpy porastają różne gatunki krzewów i zarośla śródpolne. Stanowią wartościowy biotop dla wielu gatunków fauny.

Mimo daleko zachodzących przeobrażeń środowiska przyrodniczego, świat roślin Pogórza Wiśnickiego jest nadal bogaty, zaświadcza o tym wielka ilość ich gatunków. Rozkład poszczególnych ekosystemów jest odpowiedni do stref wysokościowych, jakie na Pogórzu występują. Szczególnie wartościową cechą flory jest występowanie gatunków rzadkich, podlegających ochronie prawnej, a tych jest 35. Należą do nich m.in. ciemiężyca zielona, dziewięćsił bezłodygowy, goryczka orzęsiona, lilia złotogłów, kilka gatunków storczyków, pióropusznik strusi, bluszcz owocujący i konwalia majowa. Warto zwrócić uwagę na pomnikowe okazy drzew lub grupy starodrzewu, spotkać je można najczęściej w starych parkach jako aleje prowadzące do dworów. Drzewa o statusie pomników przyrody otaczają też wiekowe świątynie.

Krajobrazy

Tak jak i w ogólnym wyglądzie hipsometrycznym krain geograficznych występujących w obszarze powiatu bocheńskiego, tak i w obrębie samego Pogórza Wiśnickiego zaznacza się strefowe ukształtowanie terenu. Powędrujmy przy pomocy zamieszczonych fotografii poprzecznym profilem Pogórza, by wychwycić te różnice, a przede wszystkim zobaczyć znamienne cechy pogórskiego krajobrazu. W wędrówce przydatne mogą być mapy turystyczne, a to: Beskid Wyspowy i Wiśnicko – Lipnicki Park Krajobrazowy (Wydawnictwo Compass), na których Pogórze Wiśnickie zostało odwzorowane.

Północne skłony Karpat, jak już to zaznaczono, tworzą na całej swej długości próg, wznosi się on na wysokość średnio 300 m npm; przekracza ją tylko w kilku wyrazistych wzniesieniach np. Borek 309 m, Kopaliny – 335 m, Podgródek – 342 m. Rzeźba progu Pogórza charakteryzuje się wydłużonymi, a zarazem szerokimi garbami ułożonymi z reguły równolegle do siebie, przedzielonymi płytkimi dolinkami typu erozyjnego. Nawiązują one zarówno do wewnętrznych struktur geologicznych jak i odporności skał tu zalegających. Stoki wzgórz okrywa gruby płaszcz utworów zwietrzelinowych powstałych zarówno na bazie skał głębszych jak i młodszych utworów polodowcowych, między innymi lessopodobnych. Doliny rzeczne noszą ślady rozcięć w obrębie utworów napływowych.

Na południe od strefy brzegowej rozciąga się obszerniejsza i wyższa część Pogórza Wiśnickiego o wysokości bezwzględnej 320 – 500 m npm. Ten wybitnie pagórkowaty teren rozczłonkowany jest obszernymi dolinami, niekiedy przybierającymi formę kotlin. Na południowych rubieżach tego rejonu wyraźnie zaznaczające się ciągi wzgórz, nadają krajobrazowi wygląd zbliżony do sąsiednich Beskidów, w wielu miejscach trudno nawet tę linię przejścia zauważyć. W tej strefie krajobrazowej środowisko przyrodnicze Pogórza jest najbardziej obfite w różnorodne zasoby, a i w dziedzictwo kulturowe także, wyrazem tego jest choćby Wiśnicko – Lipnicki Park Krajobrazowy. Cała zresztą południowa część powiatu, czyli wysokie Pogórze stanowi z tychże racji zagłębie turystyczne bocheńszczyzny.

Na zalecanej mapie turystycznej Beskid Wyspowy, naniesione są wszystkie szlaki turystyczne jakie w swej peregrynacji przebyć możemy na terenie Pogórza Wiśnickiego. Szczególne znaczenie odgrywa tu niebieski szlak turystyczny, pokonuje on całą przestrzeń Pogórza, od Bochni po Rajbrot. Wędrując nim, przemieszczać się będziemy pełnym profilem wysokościowym Pogórza i przez wszystkie jego strefy zasobów przyrodniczych i kulturowych. Południowymi zaś rubieżami Pogórza przebiega szlak znakowany kolorem zielonym, oprócz niezapomnianych kontaktów z leśną przyrodą oddaje nieocenioną przysługę w zakresie widokowym, udostępniając w kierunku północnym wgląd na centralne partie Pogórza, zaś na południu w rozciągające się „morze” beskidzkich gór. Na szlakach tych czerpać możemy i to jeszcze w naturze ukazane, te niezrównane krajowidoki, które powyżej zostały zaprezentowane tylko w postaci fotografii.

Czesław Anioł