Lokacja Lipnicy Murowanej
Sposobny to czas, by przywołać historię lokacji Lipnicy Murowanej, działo się to bowiem 12 marca w 1326 roku, na zamku królewskim w Krakowie, 682 lata temu. Właśnie wówczas, łaskawie panujący król polski Władysław I zwany Łokietkiem, odcisnął pieczęć na akcie lokacji miasta. (fot. herb Lipnicy)
Wiele razy mu jeszcze przyszło ku pożytkowi swego królestwa, tę czynność w swym życiu wykonać. Ale zanim do tego doszło, niech wypowie się legenda i ustna tradycja. Spróbujmy dzięki nim wniknąć w obszar czasu i miejsca jaki zaistniał, zanim król Łokietek jak chce legenda... przybył w te knieje....”
Z legendy w zapisane dzieje
Z mroków przeszłości Lipnicy wyłania się rozległa puszcza, w niej kmieca osada i pogańska gontyna bożka Światowida, którego bynajmniej nie legendarne ślady pozostały nad rzeką Uszwicą. Ustna tradycja przekazuje bowiem, iż w 1141 r. na miejscu pogańskiej gontyny wzniesiono pierwszy kościół. (fot. kościół św. Leonarda)
W 1144 r., a datę tę podawały nie istniejące już niestety pisane źródła, w osadzie zwanej Lipnik nad rzeką Uszwicą powstała pierwsza w dziejach tych stron parafia.
W XIII wieku trwał na obszarach Pogórza Karpackiego (Pogórza Wiśnickiego) intensywny proces osadniczy, w dolinach rzecznych powstawały kolejne osady zmieniające dotychczasowy puszczański charakter krainy.
Ale wiek XIII to również okres najazdów tatarskich, które niszczyły co tylko zagospodarowany kraj. Brak danych o Lipniku - Lipnicy z tego okresu każe domniemywać, że czambuły tatarskie nie ominęły i tej osady. Po latach wojen, zniszczeń, nastawały czasy odbudowy, rozwoju gospodarczego, kształtowania się zwierzchniej władzy.
Na fali nowej akcji osadniczej tzw. kolonizacji sołtysiej, książęta dzielnicowi zezwalali osadnikom odtwarzać dawne osady, karczować puszcze pod nowe sioła i uprawy. Na ziemie polskie z krajów Cesarstwa Niemieckiego przybyło wielu osadników, dotarli oni również i do Lipnika Początek XIV w. zastał Lipnik – Lipnicę jako osadę mocno już okrzepłą, z funkcjonująca w niej parafią, a stąd blisko już było do uzyskania praw miejskich od czego zaczęliśmy niniejszą opowieść.
Przywilej lokacyjny
Dokument lokacyjny był formą kontraktu jaki król zawarł z niejakim Konradem, osadnikiem z krajów niemieckich celem zamiany wsi Lipnik - własności królewskiej, na miasto. Nie zachował się oryginalny dokument lokacyjny, lecz istnieje transumt (kopia). Cytowany we fragmencie tekst nadania, pisany oczywiście po łacinie pochodzi z dokumentu uwierzytelnionego 15 czerwca 1574 r. przez króla Henryka Walezego. Ale ten z kolei przepisany został z wcześniejszego pergaminu, którego treść własnoręcznym podpisem zaświadczył w 1430 r. Mikołaj z Michałowa ówczesny starosta krakowski. Zachowana została zatem ciągłość tego historycznego dokumentu. Król podaje w nim co następuje:
"Według tego co w przywileju dawniejszym kontynuujemy (...) i aby nie było to dalej źródłem błędów, które wynikają z wątpliwości i tworzą przepaść przez uchybienia spowodowane czasem i aby zabezpieczyć owe przywileje mądrze i roztropnie - stąd to świadectwo pisane: aby w rodzaju testamentu wzmocnić, w zgodzie ze zwyczajem (...) czyni się Lipnicę poniżej Bochni zlokalizowaną i chronioną prawem niemieckim, jak samo przez się rozumie z nowym rynkiem jak mówi średzkie prawo teraz udzielamy i przekazujemy w tym piśmie ..."
Z tekstu tego wnioskować możemy, iż proces założenia miasta rozpoczął się znacznie wcześniej – „co w przywileju dawniejszym kontynuujemy”.
Ten przekaz jak i inne pośrednie dowody każą domniemywać, że osada była już ukształtowane co najmniej 7 lat wcześniej, to jest w 1319 r., a w 1326 r., wydano jedynie dokument (akt lokacji) potwierdzający fakt nadania osadzie praw miejskich. Był to ustrój wzorowany na Środzie Śląskiej, tzw. prawo średzkie. Na dodatkowe potwierdzenie tego iż miasto powstało wcześniej, historycy przytaczają lokacje sąsiednich wsi, którym udzielano 20 lat tzw. wolnizny (zwolnienia od czynszów), a w akcie lokacyjnym Lipnicy mowa jest tylko o 13 latach (licząc od najbliższego św. Michała). Warto też wspomnieć w tym miejscu, iż sąsiedni Rajbrot i Królówka wchodzące w skład utworzonej nieco później lipnickiej królewszczyzny, lokowane były w podobnym okresie czasowym, co sugerowana data tycząca się Lipnicy, odpowiednio w 1318 r. i 1319 r. otrzymując wspomniane 20 lat wolnizny.
Kształtowanie się miasta
Przywilej lokacyjny nadany zasadźcy przewidywał utworzenie miasta na 100 łanach frankońskich, w tym 4 łany dla wójta i 2 dla plebana (parafii). Prawo średzkie według którego miasto było lokowane i rządzone, nadało również określone przywileje dla mieszczan i wójta ale też i powinności na rzecz króla czy jego lokalnych reprezentantów.
Pierwotna wieś, od której rozpoczął się proces osadniczy trwała nadal, rejestry świętopietrza z lat 1326 – 1374, nazywają ją wsią parafialną, tzw. Wieś Konrada (Villa Conradii). Z czasem osada ta zanikła wchłonięta przez Lipnik stając się jego przedmieściem, a istniejący tu kościół stracił status kościoła parafialnego na rzecz nowej świątyni wzniesionej w sąsiednim już mieście.
Miasto zajęło powierzchnię 100 łanów frankońskich (z lasem i zaroślami na budowę), co w przeliczeniu na współczesną miarę powierzchni daje obszar około 2 500 ha. Był to teren na lewym brzegu Uszwicy, wyżej położony niż zalewana często część prawobrzeżna. Zgodnie z ówczesnymi zasadami miasto zostało ukształtowane na klasycznym wzorze miasta średniowiecznego, którego centrum stanowiło rynek z wychodzącymi z niego w narożnikach parami ulic. Zabudowa mieszkalna została usytuowana w tzw. blokach, podzielonych z kolei na działki, a całkowity kształt miasta przypominał zniekształcony owal nawiązujący do ukształtowania terenu.
Zasadźca otrzymał uprawnienia wójta wraz z dziedzicznym uposażeniem wynoszącym 4 łany gruntu, dochody w wysokości trzeciego denara z kar sądowych oraz szóstego denara z podatków miejskich. Zobowiązywało go to zarazem do posługi zbrojnej na czas wojny (z wałachem i włócznią). Kościół, a konkretnie pleban, niniejszym dokumentem również został uposażony, były to dwa łany ziemi ciagnące się wzdłuż gruntów wójtowskich od drogi biegnącej z Przedmieścia Górnego, aż do południowych granic Lipnicy.
Mieszczaństwo otrzymało zaś wtedy swoje pierwsze przywileje, jak prawo założenia jatek mięsnych, kramów szewskich i piekarskich, młynów oraz hodowli i łowienia ryb. W akcie lokacyjnym znalazło się również zwolnienie dla mieszkańców miasta od wszelkich podatków na wspomniane już 13 lat, a w przypadku ceł na obszarze całego państwie, o ile będą sprzedawać własne wyroby.
I od tego to czasu, toczyła się przez długie 608 lat (1326 – 1934) historia królewskiego miasta Lipnicy.
Czesław Anioł