Dworki i pałace bocheńszczyzny (III)

Na ziemi bocheńskiej dworów szlacheckich zostało już niewiele, zmiany społeczne powstałe po 1945 r. nie wyszły ich substancji budowlanej na dobre. Przetrwały tylko te, które były cały czas zamieszkałe lub szybko zostały przejęte przez dbałych o nie prywatnych gospodarzy. Poniżej zostało zaprezentowanych kilka z nich, zachowanych jeszcze w swych architektonicznych kształtach i tradycji.

Łąkta Górna
Dwór wraz z zespołem budynków i parkiem zostały wzniesione w latach 1871 - 1883 r. przez ówczesnych właścicieli majątku Arłamowiczów. Widać je stojące na niewielkim wzgórzu nad basenem przy drodze Muchówka – Żegocina. W 1921 r. dwór został przebudowany zyskując wygląd eklektyczny, dodano wówczas od strony frontowej południowej, portyk z czterema kolumnami wspierającymi się na tarasie, a wychodzącymi na przedpole dworu. Wschodnią część dworu stanowi obszerna sala (dobudowana w 1939 r.) z oryginalnymi, ostrołukowo zakończonymi wysokimi oknami, jest ich sześć. Rozdzielone są one półkolumnami, nad którymi z kolei, powyżej gzymsu ścian znajdują się okrągłe okienka. Dach typu dwuspadowego pokryty jest dachówką. Obok budynku dworu znajduje się budynek gospodarczy – spichlerz, również murowany, zbudowany na planie wydłużonego prostokąta, jest budowlą piętrową. Nakryty jest dachem typu siodłowego, po obu stronach posiada zdobione szczyty.

Kolejną budowlą zespołu dworskiego jest drewniana kaplica stojąca vis a vis dworu, zbudowana jest na zrąb, a pochodzi z okresu budowy całego zespołu. Dach kryty jest gontem, na kalenicy wznosi się wieżyczka sygnaturki. Całość kompleksu dworskich zabudowań otacza park zajmujący skłon wzgórza opadającego od dworu w dolinę Potoku Saneckiego. W parku o zatartej już kompozycji krajobrazowej, znajduje się wiele starych okazów drzew i długa aleja grabowa wiodąca jego obrzeżami do samego dworu. Całość kompleksu dworsko-parkowego jest bardzo zniszczona, w 2007 r. gmina Żegocina sprzedała niszczejący dwór, którego z własnych środków wyremontować nie była w stanie. Wkrótce po tym rozpoczęły się wstępne prace przy renowacji dworu, lecz wkrótce zostały one przerwane.

Nieprześnia

W ścianie frontowej znajduje się czterokolumnowy portyk, a po jego bokach dwa wysunięte alkierze. Dach jest typu czterospadowego, łamany, tzw. polski nakrywający również wysunięte alkierze. Ściana frontowa dworu zwrócona jest na południe, w tym też kierunku opada uformowany terasowo przydworski park. Park ten posiada charakter parku krajobrazowego z aleją dojazdową od strony zachodniej. Poniżej dworu, między jego ogrodzeniem, a drogą jezdną wznosi się kapliczka domkowa z figurą św. Izydora. Dwór położony jest na południowym zboczu doliny Polanki przy drodze Zawada – Sobolów.

Zawada

Dwór położony jest nieopodal skrzyżowania dróg w kierunku Sobolowa (Nieprześni), Pogwizdowa i Nowego Wiśnicza. Jest to dwór murowany, parterowy i pochodzi z 1831 r., wykazując cechy stylu klasycystyczno - eklektycznego. Dwór od strony południowej ozdobiony jest dwukolumnowym portykiem wejściowym, jego dach jest czterospadowy, łamany, na poddaszu znajdują się pomieszczenia mieszkalne.

Park został założony w pierwszej połowie XIX w., zachował się w formie szczątkowej, kompozycja jego jest już zatarta, wyróżnić można jedynie kilka rosnących tu starych dębów. Przy dworze znajdują się jeszcze budynki gospodarcze, a to spichlerz (zmiana funkcji) i stodoła oraz woliery dla ptaków. W obręb obejścia dworskiego otoczonego współcześnie siatką ogrodzeniową, wprowadza brama posiadająca charakter budynku bramnego. Dwór pełniący po wojnie funkcje oświatowe i administracyjne został wraz z spichlerzem i stodołą kompleksowo przebudowany i jest własnością prywatną.

Kopaliny

Widniejący na wzgórzu pod ścianą lasu przy drodze Bochnia – Nowy Wiśnicz modernistyczny pałacyk Macudzińskich (byli właścicielami do 1945 r.) jest stosunkowo młodą wiekiem budowlą. Pałac jest obiektem murowanym, piętrowym, z basztą organicznie związaną z korpusem budowli. Przewodnik M. Orłowicza z początków XX w. podaje, iż służyła ona jako miejsce widokowe i pobierano za wstęp opłaty! (na Towarzystwo Szkoły Ludowej) Baszta ma cechy pseudogotyckie, jest dwupiętrowa, założona na planie kwadratu, ale o zaokrąglonych narożnikach. Przy południowej ścianie mieści się przeszklona galeria wsparta na półkolistych arkadach. W północno-wschodnim narożniku pałacu znajduje się wieżyczka nakryta dachem typu namiotowego. Pałac opasany jest niewielkim parkiem, a całe obejście sąsiaduje z kompleksem Lasu Kopalińskiego. Po wojnie mieścił się tu Państwowy Ośrodek Maszynowy, obecnie pałac jest własnością prywatną i nie jest udostępniony do zwiedzania.

Lipnica Dolna

Dwór wybudowany został przez Kazimierza Bzowskiego w latach 30-tych XIX w. lecz nie przypomina tradycyjnych szlacheckich dworów jakich wiele jeszcze spotkać można w bliższej i dalszej okolicy. Jest to bowiem budynek wzniesiony w stylu neoklasycystycznym, na wzór pałaców wiejskich we Francji. Dwór jest murowany, piętrowy, trzytraktowy z portykiem wgłębnym i arkadami (od frontu). Pomieszczenia parteru nakryte są sklepieniami kolebkowymi. Dach jest typu czterospadowego, kryty dachówką. Za dworem rozciąga się park o mocno już zatartej kompozycji, rosną w nim ciekawe okazy drzew rzadkich gatunków, pomnikowej wielkości dęby oraz romantyczny kopiec – mogiła. Niegdyś cały kompleks dworsko – parkowy otoczony był murem, a na słupach bramy wjazdowej strzegły rezydencji kamienne lwy, dwa z nich spoczywają dziś bezpośrednio przed wejściem do dworu. W latach 1883 – 1945 mieszkała we dworze rodzina Ledóchowskich, w początkowym okresie ich pobytu w Lipnicy w dworze zamieszkiwały Julia i Maria Teresa Ledóchowskie, późniejsza św. Urszula i błogosławiona Maria Teresa. Obecnie dwór jest własnością Kurii Diecezjalnej w Tarnowie, a obejrzeć w nim można sale pamięci poświęcone tej rodzinie. Dwór jest położony przy drodze z Lipnicy Murowanej do Tymowej. )

Lipnica Murowana

W północno-zachodnim narożniku Rynku zachowała się do dziś bryła niegdysiejszego dworu lipnickiego starostwa niegrodowego zwanego pańskim domem lub dworem starościńskim. Jest najbardziej okazałą budowlą świecką z tych czasów (obecnie w remoncie) i wyraźnie odbiegała od standardu innych budynków mieszkalnych w Lipnicy. Dwór starostów został wzniesiony w 1686 r. o czym zaświadcza data wyryta w piwnicznej arkadzie. Do budowy wykorzystano kamień ze zburzonych murów miejskich w czasie „potopu szwedzkiego”. Musiano też z tej okazji przebudować odcinek wlotowy uliczki do rynku, gdyż dwór zajął więcej niż jedną działkę budowlaną. Charakterystycznym elementem architektury dworu jest szczytowy fronton oraz obszerne, a ciężkie wizualnie, podcienie filarowo – arkadowe wyróżniające go z reszty zabudowy rynku.

Dwór powstał w schyłkowym okresie funkcjonowania lipnickiego starostwa, za dzierżawy J. Wąsowicza i K. Dunin Karwickiego. Przebudowany został z kolei w 1761 r., za czasów dzierżawcy St. Wybranowskiego. Ostatnim gospodarzem dworu starościńskiego był zaś starosta Fr. J. Moszyński. Po sprzedaży majątku starostwa przez władze austriackie, budynek nie zaprzestał pełnić funkcji mieszkalnych ale stał się dodatkowo sklepem, a od koncesji która na tę działalność była wymagana, nazwany został „koncesem”.

Warto jeszcze odnotować istnienie kilku innych obiektów, związanych z bocheńszczyzną, jednym z nich jest dwór z Rdzawy, nie ma go już co prawda w parku nad Pluskawką, przeniesiony został w 1969 r. do skansenu w Nowym Sączu; ocalał jednakże w ten sposób od zniszczenia. Niestety w czasie przeszłym można w zasadzie już mówić o murowanym dworze w Bieńkowicach, który wraz z upływem czasu pogrąża się coraz bardziej w ruinie. Obiekt wraz z przylegającym doń starym parkiem należy obecnie do Agencji Własności Rolnej. Wzniesiony był w II-giej połowie XVIII w., a gruntownie przebudowany został wiek później. Znacznemu przekształceniu pierwotnych budowli uległy pozostałe dwory istniejące jeszcze na ziemi bocheńskiej, a to w Grabiu, Tarnawie oraz w Proszówkach.

Zaprezentowane dwory z terenu powiatu bocheńskiego tworzą uznaną wartość krajobrazową i zabytkową, z tego też tytułu, niezależnie od ich statusu własnościowego, należy postrzegać je przede wszystkim jako element naszego dziedzictwa kulturowego i cel krajoznawczego poznawania.

Czesław Anioł