Cmentarze wojenne trzech cesarzy (II)

Wraz z aparatem fotograficznym i mapą1 powędrujmy teraz wzdłuż frontu wspomnianej „operacji łapanowskiej” szlakiem cmentarzy wojennych, podziwiajmy napotkane kompozycje krajobrazowe i unikalną ich architekturę. Odczytajmy cmentarne inskrypcje, a gdzie to możliwe i nazwiska poległych żołnierzy, wśród nich jest wiele nazwisk o polskim brzmieniu.

Rajbrot - cmentarz nr 300

Jest to jeden z pierwszych frontowych cmentarzy – wzgórze Kobyła (603 m) górujące nad Rajbrotem. Zapewne niejeden ze spoczywających tu żołnierzy padł właśnie w tym miejscu w czasie boju o to strategiczne wzgórze. Blisko im było do wieczności.

Cmentarz został zaprojektowany przez porucznika Franza Starka. Na śródleśnej polanie w widłach źródłowych potoków Uszwicy, a w cieniu dębów, wytyczono prostokątny cmentarz. Ścianę zachodnią ogrodzenia stanowi kamienny mur, tzw. ściana uskokowa, znajduje się w nim marmurowa tablica inskrypcyjna poświęcona wojennym bohaterom. Od strony wschodniej w obszar nekropolii wprowadza drewniana brama. Pośrodku biegnie alejka, po bokach której ciągną się rzędem żołnierskie groby z kutymi krzyżami.

Na cmentarzu pod Kobyłą złożono do zbiorowych i pojedynczych mogił ponad 240 poległych tu żołnierzy walczących armii. Do niedawna cmentarz ten był mocno zaniedbany, lecz staraniem lokalnych władz przywrócono mu w głównych założeniach jego pierwotny wygląd.

Do cmentarza można dotrzeć od drogi Rajbrot – Wojakowa przez przysiółek Kucek (około 600 m od granicy lasu). Po drodze mijamy kościółek filialny rajbrockiej parafii i dwie zabytkowe kapliczki. Droga wprowadzająca do lasu oznakowana jest charakterystycznym dla cmentarzy wojennych betonowym słupem z numerem statystycznym cmentarza, skąd do celu jest już tylko 350 m.

„Przeszedł Pogórzem czas pierwszej wojny ....

Polegli, szeregiem kamiennych leżą krzyży,
Na wzgórzu, co wtedy go bojem zdobyli,
Dziś mają laury, cmentarze, pomniki
I złotą myśl poety co jeńcy im ryli.

Mogiłą znaczą ojczyzn swych kresy odległe,
W Pogórza zostając falistej krainie
I tylko smutek płynie nad ich prochami,
Bo życie oddali ojczyźnie w daninie. ...”

Rajbrot - cmentarz nr 303

Kolejną nekropolią położoną w Rajbrocie jest cmentarz na tzw. Rakowcu. Zajmuje on południowy skłon wzgórza Paprotna, w brzeżnym fragmencie porastającego górę lasu, na wysokości 429 m. Jest to także jedna z nekropolii powstałych w obrębie pola walki. Cmentarz jest oddalony od centrum wsi o około 2, 5 km, po lewej stronie drogi Rajbrot – Muchówka (widoczna jest z niej brama cmentarna).

Cmentarz założony jest na planie prostokąta, zaprojektował go jak i poprzedni Franc Stark. W obszar cmentarza otoczonego wysokim, kamiennym uskokowym murem wprowadza okazała kamienna brama (7 m wysokości), w której ozdobna krata osadzona została w specjalnych stalowych odrzwiach. Po lewej stronie pochowani zostali żołnierze z pułków pruskich, a wśród nich i Polacy z terenu Wielkopolski), po prawej zaś – rosyjscy co rozpoznać można też po dwuramiennych krzyżach. Centralne miejsce cmentarza zajmuje wysoki kamienny krzyż na cokole (9 m wysokości). Tylną część ogrodzenia stanowi ściana pomnikowa z betonowym krzyżem.

Żołnierskie groby opatrzone są betonowymi nagrobkami z żeliwnymi płytami, na których uwiecznione są nazwiska poległych. Na tym cmentarzu pochowanych zostało 55 Austriaków, 176 Niemców, Rosjan poległo 299.

Łąkta Górna - cmentarz nr 304

Cmentarz znajduje się w odległości 1 km od skrzyżowania dróg w Muchówce, drogi biegnącej w kierunku Żegociny. Dojście do cmentarza wskazuje słup informacyjny, od niego już tylko 200 m.
Cmentarz zajmuje płaski wierzchołek niewielkiego wzgórza na skraju lasu z widokiem na Beskid Wyspowy. Pochowani zostali tu żołnierze polegli w trakcie całej operacji limanowsko – łapanowskiej, t.j. w okresie 5 – 13 XII 1914 r. Cmentarz zaprojektował Franz Stark, powstał tu niewielki, prostokątny cmentarz dla 161 poległych żołnierzy, wśród nich: 25 Austriaków, 76 Niemców i 60 Rosjan. Pochowano ich w 14 zbiorowych mogiłach i 4 pojedynczych. Oryginalnym elementem architektonicznym na cmentarzu jest kamienna kapliczka słupowa stojąca w południowo-wschodnim narożniku cmentarza. Na mogiłach opatrzonych betonowymi nagrobkami znajdują się żeliwne tabliczki imienne oraz !figure(left)Cment%20wojenne%20II/t.jpg]dwuramienne krzyże. Cmentarz otoczony jest drewnianym parkanem wspartym na kamiennych słupkach. W obręb cmentarza wprowadza bramka z krzyżem na łuku zadaszenia wsparta na kamiennych słupach.

Łąkta Dolna - zespół cmentarzy: nr 305, 306, 307

Są to niezwykle malowniczo usytuowane cmentarze, rozłożone na południowym zboczu leszczyńsko – muchowieckiej wierzchowiny. Spod nich otwiera się rozległy widok na dolinę Potoku Saneckiego, południowe obrzeża Pogórza i szeroki krąg wzniesień Beskidu Wyspowego.
]Atakujący tę rubież oddziały niemieckie napotkały tu na silny opór jednostek rosyjskich i zdobyty teren okupiły znacznymi stratami. Był to niezwykle trudny teren do szturmu, porozcinany głębokimi debrzami i siecią strumyków, pokryty lasem. Dziś wędrując tędy, pośród pól i przylasków, trudno odtworzyć dramaturgię ówczesnych wydarzeń, jednakże ilość cmentarzy i dokonanych tu pochówków (mogiły kryją około 300 niemieckich żołnierzy) świadczy o zaciętości toczonych tu walk (6 – 7 XII 1914).

Każdy z trzech łąkieckich cmentarzy jest stosunkowo niewielki, charakteryzują się wszystkie okazałymi kamiennymi krzyżami pełniącymi tu funkcję figury centralnej. Cmentarze ogrodzone są drewnianymi płotkami wspartymi na kamiennych słupach. Po ich odnowieniu kilka lat temu cmentarze te prezentują się wyjątkowo okazale. Zainteresowanie wzbudza kilka kamiennych płyt nagrobnych, odmiennych od tradycyjnych żołnierskich nagrobków, to późniejsza fundacja rodzin poległych tu żołnierzy.

Drogi dojściowe do cmentarzy są oznakowane, zarówno od strony Łąkty Dolnej jak i Królówki typowymi dla cmentarzy wojennych betonowymi słupkami.

Królówka – cmentarz nr 308

Nekropolia ta jest jedną z największych (2227 m²) jakie zostały wzniesione w okolicy po bitwach operacji łapanowskiej, to efekt ciężkich bojów o drogę Łapanów – Muchówka. Z relacji świadków tej bitwy przewijają się obrazy śmiertelnego szturmu na bagnety i przeraźliwy krzyk ginących. Budowniczowie miejsc spoczynku dla poległych w tej bitwie, starali się potem zastąpić ten straszny wizerunek architektonicznym pięknem wznoszonych nekropolii i ich malowniczym usytuowaniem. W tym zakresie cel ten osiągnęli.

Cmentarz położony jest w pobliżu miejsc pochówku żołnierzy wcześniej już prezentowanych, na skraju lasu zwanego Dębiny, a oznaczonych numerami 305, 306, 307. Ten największy powierzchniowo cmentarz jest zarazem najciekawszy pod względem architektonicznym. Pod koniec lat 80-tych XX w. cmentarz został oczyszczony z porastającej go bujnej roślinności, lecz nadal wymaga dalszych prac renowacyjnych w obrębie kamieniarki i samego cmentarnego ogrodzenia.

Górna część prostokątnego w zasadzie obszaru cmentarza zamknięta jest formą absydy, w obrębie której wznosi się kamienny pomnik zwieńczony krzyżem. Rozłożonego wokół niego groby uformowane są w postać krzyża żelaznego. W dolnej części cmentarza figura centralną jest wyniosła figura krzyża wzniesiona z bloków kamiennych, wokół rozciągają się żołnierskie mogiły z żeliwnymi krzyżami. Na tym cmentarzu zostało pochowanych 95 żołnierzy Austro-Węgier, 290 żołnierzy niemieckich i aż 606 Rosjan. Od drogi Muchówka – Łapanów do cmentarza prowadzi w kierunku południowym w stronę ściany lasu (około 600 m) polna droga, oznacza ją betonowy słup z numerem 308.

Leszczyna - cmentarz nr 310

Cmentarz położony jest powyżej kościoła (200 m), po drugiej stronie drogi prowadzącej w kierunku Łapanowa, w obrębie górnych, pokrytych lasem źródłowych potoków Polanki. Miejsce z którego odchodzi polna droga w kierunku lasu i cmentarza wskazuje stosowny słup informacyjny.

To drugi co do wielkości cmentarz tego rejonu (2209 m²), jego projektant architekt Franz Stark rozmieścił mogiły żołnierskie na planie prostokąta, rozwiniętego w dalszej części kwatery w trzy obszerne półkola. Centralnym elementem cmentarza jest okazała architektonicznie kaplica zbudowana z kamienia łupanego na planie koła, z dwoma symetrycznymi przybudówkami po przeciwnych stronach jej korpusu. Dach, w kształcie stożka nakryty jest gontem i zwieńczony krzyżem. Na murze kaplicy mieści się tabliczka z napisem, w tłumaczeniu inskrypcja brzmi następująco:

„ Zachowajcie cnoty, które wojenna potrzeba ukazała tak jasno. Wy żyjący – i my, ofiary wojny, błogosławimy je „

Kaplica dominuje nad obszarem cmentarza i nadaje mu niepowtarzalnego w stosunku do innych pogórskich cmentarzy uroku. Cmentarz ogrodzony jest kamiennym murkiem nakrytym betonowymi płytkami daszku, w obręb cmentarza wprowadza brama nakryta sklepionym łukiem z krzyżem powyżej. Liczne mogiły kryją poległych żołnierzy 3 armii. Pochowanych jest tu 117 Austriaków, 143 Niemców i 600 Rosjan poległych w okresie 5 – 10 XII 1914 r. Groby opatrzone są imiennymi tabliczkami oraz betonowymi cokolikami z krzyżami różnych typów i rozmiarów.

Obok zaprezentowanych wojennych nekropolii znajduje się jeszcze kilka dalszych znajdujących się już poza bezpośrednim polem walki. Chowano w nich poległych nie tylko w bitewnych starciach, lecz także zmarłych w lazaretach organizowanych na zapleczu działań wojennych. Nie stanowią przeważnie samodzielnych pól cmentarnych lecz są osobnymi kwaterami na cmentarzach parafialnych. Są to: cmentarze nr 301 i 302 w Żegocinie, cmentarz nr 344 w Tarnawie, cmentarz nr 342 w Łapanowie, cmentarz nr 343 w Kępanowie, cmentarz nr 309 w Trzcianie, cmentarz nr 299 w Lipnicy Dolnej, cmentarz nr 311, w Nowym Wiśniczu i cmentarz nr 312 w Starym Wiśniczu.

Czesław Anioł

c.d.n.

ps. 1 zalecana jest mapa: Beskid Wyspowy, skala 1:50 000, Wyd. Compass