Wędrując po zachodniej Łemkowszczyźnie (1)

„... Tam baśń się staje ciałem
I słowo – złotogłowie ubiera ruskie
Na rozdrożu narodów nad jarem
Krzyż zawinięty w łemkowską chustę...”
J. Harasymowicz – „Gorlickie”.

Łemkowszczyzna, to nazwa krainy, po której przyjdzie nam teraz wędrować i poznawać, niech w tej wędrówce towarzyszą nam powyższe słowa poety swą nazwę zawdzięcza Łemkom - rusińskiej ludności zamieszkującej niegdyś ten obszar.
Łemkowszczyzna - region ten jest już dziś w zasadzie pojęciem historycznym, określa się nim obszar ukształtowany zasięgiem osadnictwa napływowych ludów pasterskich Wołochów, a później Rusinów karpackich, którzy zasiedlali te tereny od końca XIV w. wykształcając się ostatecznie w naród łemkowski.

Ze wspomnień

Z Łemkowszczyzny zwanej przez jej rodowitych mieszkańców Łemkowyną, wyniosłem wiele wspomnień, trwale wypełniły one moją turystyczną czasoprzestrzeń, zauroczyłem się nią na długie lata.
Treść niniejszych wspomnień wypełnia synteza cząstkowych wizji wyniesionych z licznych po nich wędrówkach, wzbogaconych doznaniami innych, których spojrzenie dopomogło mi lepiej poznać i zrozumieć Łemkowynę. Wędrówki po niej stały się dla mnie niezmierzoną przygodą turystyczną. Otwierając ten rozdział w swoim „Notesie”, jestem nadal w wędrówce, łącząc stare obrazy z dniem dzisiejszym. Część z nich odeszła do przeszłości, ale nadal tkwi w tej krainie nostalgiczny urok czasów minionych. Przeżyjmy to jeszcze raz.
Wędrówkę po Łemkowszczyźnie zacząłem od centralnych partii Beskidu Niskiego, była to połowa lat 60-tych XX w. W powietrzu unosił się jeszcze powiew czasu, który zdmuchnął z tej ziemi kilkanaście lat wcześniej naród Łemków, mieszkańców tego górskiego zakątka Polski.
Podziwiało się wówczas wtórną naturalizację przyrodniczego krajobrazu, porośnięte olchą zagony, zdziczałe sady, podmurówki mieszkalnych chyż. Był to smak poznawania nieznanej krainy, chociaż nie była to terra incognita, to na polskie warunki była jednak nieco tajemniczą i kulturowo odległą. Wraz z wnikaniem w góry, poznawaniem ich krajobrazu przyrodniczego, poszerzał się i horyzont niegdysiejszego bytu Łemkowszczyzny, której materialne ślady dawało się jeszcze tu i ówdzie wypatrzyć. Część wsi już nie istniało, zaświadczały jedynie o ich przeszłym bycie nazwy na mapach, trwały zapisane kursywą, czekały na swoje wskrzeszenie. Przywołajmy część z tych obrazów zapisanych ponad 40 lat temu zwykłą „smieną” na kliszy orwo color, tego już niema, tylko źródła Białej biją jak dawniej i cerkiew w Kwiatoniu zachwyca oczy swym pięknem.
Do większości wiosek życie znów zawitało, pojawili się nowi osadnicy, powrócili i nieliczni Łemkowie, życie nie zna próżni.

Przybyli Łemkowie

Zanim wyruszymy na poznanie Łemkowszczyzny i określimy jej terytorialny zasięg, zapoznajmy się wpierw z jej dawnymi mieszkańcami, Łemkami.
Historia zasiedlania obszarów zwanych Łemkowszczyzną zaczęła się nad Dunajem, w dzisiejszej Rumunii, skąd ludy pasterskie zwane Wołochami powędrowały na północny-zachód wzdłuż łuku Karpat. Na przełomie XIV i XV w. pojawili się w polskich górach przynosząc ze sobą inne obyczaje, typ gospodarowania, własne prawo. Była to gospodarka pastersko – hodowlana przy zachowaniu koczowniczego trybu życia. W poszukiwaniu wolnej dla siebie przestrzeni życia, dotarli Wołosi aż w Beskid Śląski. O ich tu obecności świadczy jeszcze przetrwałe nazewnictwo i zwyczaje pasterskie.
Ale Łemkowszczyznę „wyznaczyła” ludność ruska, która stanowiła jakby drugą falę osadniczą, niezależną od migracji wołoskich (wersja przyjęta przez uczonych polskich w odróżnieniu od badaczy ukraińskich, którzy uważają iż przodkami Łemków byli Biali Chorwaci i stanowili tu ludność autochtoniczną). Stopniowo te etnicznie odrębne społeczności stały się mozaiką narodowościową z przewagą ludności pochodzenia ruskiego. Rusini zasymilowali Wołochów narzucając im jako wartości podstawowe swój język i tryb życia (rolnictwo). Byli na tyle liczną i prężną nacją, iż zdominowali pod względem kulturowym zasiedlone przez siebie obszary. Zwano ich różnie, sami o sobie mówili, że są Rusinami. W połowie XIX w. przylgnęła do nich nazwa Łemki (do literatury wprowadził tę nazwę po raz pierwszy językoznawca Osyp Lewicki w 1834 roku.). Nazwa ta pochodzi od słowa „łem”, „len”, których często używali, a oznaczają one „tylko”, „lecz”. I taką nazwę Rusini przyjęli (okres międzywojenny) dla określenie swojej tożsamości, Łemkowie są najdalej na zachód wysuniętą społecznością rusińską.

Skąd dokąd Łemkowszczyzna

W swej wędrówce na zachód Łemkowie skolonizowali Beskid Niski (po obydwóch stronach granicy), tu były główne obszary ich bytowania, dotarli też w doliny Beskidu Sądeckiego, a nawet w Małe Pieniny.
Z czasów pierwszej kolonizacji Beskidu Niskiego, to jest I-szej połowy XIV w. prowadzonej w imieniu króla, wsie osadzone były przybyszami z Niemiec, Śląska i Korony i nosiły polskie bądź spolszczone nazwy, np. Szymbark, Królowa czy Uście. Późniejszy napływ ludności wołoskiej spowodował zmianę podstaw prawnych związanych z osadnictwem na tzw. prawo wołoskie, a same wsie zyskały nową nazwę, Królowa stała się Królową Wołoską, a Uście - Uściem Wołoskim. Podobnie było wiek później, gdy napłynęła w te obszary ludność rusińska, Królowa Wołoska stała się Królową Ruską, a Uście Wołoskie - Uściem Ruskim (obecnie Uście Gorlickie). Wraz z osadnikami wołoskimi i ruskimi przyszła i nowa wiara – prawosławie, ludność polska zwała ją „ruską wiarą”.
Tak więc, jak już wspomniano Łemkowie zajęli obszar Beskidu Niskiego, od czasów króla Władysława Łokietka były to dziedziny rycerskiego rodu Gładyszów. Prowadzili oni intensywną akcję kolonizacyjną w swych dobrach lokując wsie na prawie wołoskim ludnością wołoską, a potem ruską, która tu napłynęła ze wschodu.
Obszar zakreślony osadnictwem wołoskim i rusińskim, obejmuje także południowo-wschodnie fragmenty Beskidu Sądeckiego. Były to dobra królewskie, nadane przez króla Władysława Jagiełłę biskupstwu krakowskiemu. Rezydujący w Muszynie biskupi stworzyli wokół zamku silny obszar gospodarczy, zwano go „państwem muszyńskim”. Właścicielom było bardzo na rękę, że na ich tereny, które pokrywała dotąd puszcza karpacka, napływać zaczęli osadnicy. Była to mniej więcej połowa XVI w., kolejni rezydenci muszyńskiego zamku zakładali ruskie wsie na prawie wołoskim. Geograficznie rzecz ujmując, był jeszcze trzeci obszar osadniczy, który zajęli Rusini, to Małe Pieniny, obszar zlewni Grajcarka. Ludność tego obszaru zwano Rusnakami, a cztery wioski, które tutaj założono nazwano później Rusią Szlachtowską (po raz pierwszy użył tej nazwy prof. R. Reinfuss w 1936 r.). Skolonizowali ten obszar przechodząc z terenu Górnych Węgier przez Przełęcz Rozdziela do Polski.
Na wschodzie Łemkowszczyzna graniczy z Bojkowszczyzną (Bieszczady) sięgając doliny Osławy i Osławicy. Północna granica przebiega w przybliżeniu brzeżną partią gór Beskidu Niskiego sięgając po krainę Pogórzan. Granicę zachodnią wyznacza dolina Popradu (po Wierchomlę), przechodząc na północ do Łabowej i Królowej Górnej. Południowa granica polskiej Łemkowszczyzny, to granica państwowa ze Słowacją. Na Słowacji, gdzie do dzisiaj zamieszkuje znaczna ilość ludności rusińskiej, nie używa się nazwy Łemkowie dla określenia ludności tego pochodzenia, lecz Rusini. Obszar Łemkowszczyzny nie był wyłącznie zamieszkały przez ludność rusińską, mieszkali tam również Polacy, Żydzi, Słowacy, Węgrzy i Niemcy. Sama społeczność łemkowska też nie była jednolita pod względem etnicznym, wspólny był dla nich język (łemkowski) i wiara (prawosławie), po Unii Brzeskiej (1596 r.) także grekokatolicyzm. W zachodnich rejonach, to jest w Beskidzie Sądeckim, tamtejszą ludność zwano (a czynili to nie tylko Polacy, ale przede wszystkim Łemkowie z innych terenów) Wenhrynami lubUhryńcami, Uher znaczyło Węgier. Nie przypadkowo jedna ze wsi w dorzeczu Kamienicy zwie się do dzisiaj Uhryń. Z kolei na Rusi Szlachtowskiej mieszkający tam Rusnacy, różnili się dialektem (jawyrska mowa) i ubiorem.
W naszej wędrówce odwiedzimy zachodnią część Łemkowszyzny, której umowną granicę na wschodzie zakreślmy na rzece Ropie.

c.d.n.
„Notes wędrownika”
Czesław Anioł