Do cerkwi nad Kamienicą
Z Nowego Sącza wzdłuż doliny Kamienicy w górę jej biegu prowadzi współcześnie wygodny trakt drogowy. Ale nie zawsze tak było, kolonizacja tych ziem postępowała powoli z uwagi na rozległą puszczę pokrywającą zbocza doliny.
W XVI w. napłynęli w te strony Rusini, powstałe wówczas w dolinie Kamienicy i jej dopływach wioski trwają w większości, choć z innymi już mieszkańcami do dzisiaj. Zaglądnijmy do Maciejowej, Łabowej, Łosia, Roztoki Wielkiej, gdzie ostały się jeszcze niegdysiejsze świątynie – cerkwie. Wioski te były własnością szlachecką, ostatni ich właścicielami byli Stadniccy, od ich głównej siedziby w Nawojowej, dobra te nosiły miano państwa nawojowskiego.
Maciejowa
Rola Maciejowa, cerkiew łemkowska, za rzeką widać hełmy baniaste, na nich krzyże kute słońcem promieniste drogę wskazują wiernym. Maciejowa to stara historia, wieś od początków stanowiła część dóbr benedyktynów z Tyńca, trwała przy nich do początków XIX w. Cerkiew stanowiąca po wysiedleniu z tych terenów Łemków świątynię Kościoła Rzymskokatolickiego wzniesiono w 1830 r. Jej budowniczowie oparli się na tradycyjnych wzorach łemkowskich świątyń. Usytuowana prezbiterium na wschód podnosi się nawą ku najwyższemu swemu członowi, wieży. Ta, z klasyczną izbicą nakryta jest blaszanym, baniastym hełmem dominującym nad pozostałymi z racji swej wysokości i rozmiarów.
Cerkiew położona jest na lewym brzegu Kamienicy, na podniesionym rzecznym tarasie, jej istnienie zdradzają nie tylko baniaste wieżyce, wyznacznikiem jej lokalizacji jest także tradycyjna kępa drzew osłaniająca budowlę od zdradzieckich wiatrów dujących doliną. Ciemne kolory gontowego obicia ścian, jasne farby blaszanych dachów, zieleń okalającego cerkiew drzewostanu nadają budowli dostojnego wyrazu. Nie inaczej jest we wnętrzu, gdzie
ikonostas , malowidła i ołtarze odzwierciedlają tradycje obrządku wschodniego.
Łabowa
Podążając w górę Kamienicy dotrzemy wkrótce do Łabowej. W baniach na cerkwi zatrzymał się czas na roku 1784. Kamienne mury, blaszane dachy i te makowice, których jest pięć, wszystko wokół uśpione, chociaż brama wciąż otwarta, jak i drzwi ukazujące wnętrze cerkwi z ikoną Matki Bożej Pokrownej. W Łabowej oprócz dawnej cerkwi znajduje się kościół wyznania rzymskokatolickiego p.w. św. Stanisława B.M., to on obecnie stanowi centrum życia religijnego parafii.
Cerkiew unicka wzniesiona w 1784 r. p.w. Opieki NMP Pokrownej (Pokrow) stanowi obecnie własność parafii rzymskokatolickiej w Łabowej. Położona na uboczu wsi cerkiew jest nieco osamotniona, nie tylko brakiem obecności wiernych. lecz także jej stanem budowlanym, który wskazuje na potrzebę pilnej rewitalizacji tej zabytkowej świątyni, zarówno samego obiektu jak i niegdysiejszego barokowego wnętrza.
Z Łabowej położonej w samej dolinie Kamienicy odchodzi na południe wąska lecz długa dolina Uhryńskiego Potoku. W jej ciągu istniały niegdyś dwa Uhrynie, Niżny i Wyżny. Cerkwi w nich nie było. Dziś już tylko nieliczne ślady wskazują na istniejące tu do 1947 r. łemkowskie osadnictwo. Świadkami tych czasów są jeszcze dwie kapliczki, obie murowane, kryte blachą.
Łosie
Łosie to kolejna z dawnych łemkowskich wiosek rozłożonych w bocznych dolinach Kamienicy Nawojowskiej. Łosie zajęły centralne partie doliny Łosiańskiego Potoku, na wykarczowanym lesie powstała osada w czas królewskiej kolonizacji tych ziem (przełom XIII i XIV w.). Gdy przybyli Rusini, wieś powtórnie założono, tym razem na prawie wołoskim. Cerkiew we wsi wzniesiono w 1826 r. nadając jej patrocinium św. Michała Archanioła, zastąpiła cerkiew wcześniejszą, stoi u początków wsi bezpośrednio nad bystrym nurtem miejscowego potoku. W klasycznych, zachodniołemkowskich rysach bryły łosiańskiej świątyni, dopatrzyć się można podobieństwa do innych cerkwi już wcześniej spotykanych. Jasna blacha dachów i hełmów wieżyczek przyjemnie komponuje się z ciemniejszą fakturą ścian. Widać tu dobrego gospodarza, cerkiew będąca obecnie kościołem rzymskokatolickim jest starannie utrzymana, trawiaste obejście otacza ułożony z łomów piaskowca niski murek, w jego ciąg wkomponowana jest wejściowa bramka zwieńczona jak i makowice wieżyczek promienistymi krzyżami.
Bogaty wystrój wnętrza cerkwi, a to ikonostas, chorągwie pochodzą zapewne z poprzedniej cerkwi, noszą cechy rokokowo-klasycystyczne. To wiem z dostępnej literatury, gdyż to urokliwe, wewnętrzne piękno skryło się skutecznie za zamkniętymi drzwiami.
Roztoka Wielka
Dotarliśmy do Roztoki Wielkiej, wsi wciśniętej w góry pasma Jaworzyny Krynickiej zamykającej ostatecznie od południa i wschodu dolinę Kamienicy. Nad jej źródłowym strumieniem pozostała po Łemkach cerkiew greckokatolicka. Dalej już tylko Krzyżówka ze swoimi drogami prowadzącymi głęboko w dawny kraj łemkowski.
Cerkiew wywyższając się swym położeniem ze stoku doliny, dobitnie akcentuje swą obecność w krajobrazie. To kolejna cerkiew o zachodniołemkowskich kształtach, trójdzielna, zrębowa, dźwiga na swych blaszanych dachach kopulaste hełmy i krzyże oparte na półksiężycach. Wysmukła, lekko rozszerzona u dołu wieża, patrzy z izbicy niebieskimi oczami na odeszły czas. Cerkiew w której modlili się unici do swego patrona św. Dymitra, przejął Kościół katolicki nadając świątyni nowe wezwanie Najświętszego Serca Pana Jezusa. Wyposażenie cerkwi niepełne, dotyczy to zwłaszcza ikonostasu, w którym brak wielu ikon, jak i znamiennych dla tej przegrody wrót wiodących do prezbiterium. Zdarzało się, iż wyjeżdżających ze swych wsi Łemkowie zabierali poszczególne elementy wyposażenia cerkwi, by w swych nowych miejscach sprawować przy nich nadal kult wiary. Ale bywało i tak, że rozkradano je, i wywędrowały w świat. Od południe pnie się wzdłuż zbocza łemkowski cmentarz, zebrał wiele mogił, najstarsze u dołu, zapomniane.
Na koniec przyszedł zmrok i okrył swą szatą cerkiew,
Jaśnieją tylko okna przepuszczające światło ofyrek,
Po ścianach pełza migocący ich cień,
Nie czekam aż odpłynie ostatecznie w ciemność,
Odchodzę.
Czesław Anioł
Notes wędrownika
c.d.n.