Pod krzyżami cerkwi

Wędrując po zachodniej Łemkowszczyźnie (3)

Rozpoczyna się kolejna z odsłon Łemkowszczyzny, tę znaczą cerkwie, trójwieżne budowle z baniami u szczytu, przetrwały, by znaczyć swą obecnością czas przeszły, czas Łemków. Dołączają się do nich kamienne figury i krzyże ze „złamanym” ramieniem, znamiona wiary wschodniego obrządku.

Cerkwie
Napływająca ludność wołoska, a po niej i rusińska wyznawała prawosławie, lecz po Unii Brzeskiej (synod w Brześciu w 1596 r.) większość struktur Kościoła Prawosławnego na tym obszarze przeszła pod zwierzchnictwo Kościoła Katolickiego, nazwano ich unitami. Unici przyjęli dogmaty Kościoła Rzymskokatolickiego i uznali zwierzchnictwo papieskie, zachowując liturgię prawosławną, kalendarz i hierarchię kościelną. Udział wiernych Kościoła Greckokatolickiego (od 1774 r. - późniejsza nazwa unitów) w 1921 r. w skali regionu sięgał 86% , były też wioski gdzie cała ludność deklarowała wyznanie greckokatolickie.
Nazwa cerkiew oznaczała w języku staropolskim kościół, dopiero w późnym średniowieczu pojęciem tym zaczęto określać jedynie kościoły prawosławne (nazwa ta przeszła także na świątynie unickie). Cerkwie, ich architektura, kompozycja krajobrazowa wywołują zazwyczaj wiele emocjonujących wzruszeń. Budowle te powstawały na styku dwóch osiedlających się w tym terenie kultur, zachodnio-europejskiej i wschodniej, ta druga rozprzestrzeniała się z Bizancjum poprzez Ruś wraz z religią obrządku wschodniego. Cerkwie jak żadne inne budowle zespalają się z lokalnym krajobrazem tworząc pospołu z innymi elementami tutejszy regionalizm. Zadziwiają lekkością i symetrią konstrukcji, fantazją bryły, sztuką wykonania, współcześnie świadczą wyraziście o łemkowskich czasach.

W okresie międzywojennym, lata 1926 – 1934 znaczna część Łemków wskutek tzw. schizmy tylawskiej przeszła na powrót na prawosławie (dyzunia), jak mówili - do wiary ojców. Dyzunia zaznaczyła się głównie na obszarach zachodniej Łemkowszczyzny i objęła około 20 000 Łemków.

Na Łemkowszyźnie zachowało się jeszcze wiele cerkwi, gdyż po 1947 r. zostały w większości przejęte przez Kościół Rzymskokatolicki i użytkowane były przez nowych osadników. Zachowały nie tylko swój znamienny kształt architektoniczny, ale i wewnętrzny wystrój na znak jedności chrześcijańskiej i wspólnej zwierzchności Rzymu trwającej trzy i pół wieku. Tylko niewielka ich część użytkowana była i nadal jest przez parochie (parafie) greckokatolickie bądź prawosławne. Los zapomnienia i zniszczenia dotknął na Łemkowszczyźnie tylko stosunkowo nieliczne cerkwie, nie przetrwały we wsiach które nie zostały na powrót zasiedlone. O nich to tak pisał J. Harasymowicz w „Elegii Łemkowskiej”

„ ... Pusto w cerkwi tu tylko słońce i księżyc
Leżą na posadzce krzyżem
Drogą zamiast wiernych dziś mrówki idą do cerkwi
I rosną świętym kwiaty prawdziwe.
Jesienią dach cerkwi na wielkim wietrze
Zakotłował i jak jastrząb odleciał
Dziś strugi łez płyną świętym
Gdy błyskawica przyświeca ...”

Cerkwie Łemkowszczyzny w znakomitej większości nie są już od ponad 60-ciu lat świątyniami chrześcijańskimi obrządku wschodniego lecz kościołami katolickimi, to jednakże w niniejszym opisie posługuję się pojęciem cerkiew, cerkwie. Takimi je postawiono, takimi zostały zapisane w ogólnej pamięci poprzez swe swoiste architektoniczne kształty i specyficzny wewnętrzny wystrój i duchowość.

Architektura cerkwi
Ogólna charakterystyka cerkwi została przedstawiona w pewnym uproszczeniu posłużyłem się typem cerkwi zachodniołemkowskich, choć trzeba zdawać sobie sprawę, iż każda z cerkwi jest niepowtarzalna, jedyna w swoim obrazie, bo to prawdziwe i oryginalne dzieła sztuki.
Cerkiew miała zazwyczaj stałe, określone konfiguracją terenu miejsce posadowienia, stawiano je na niewielkich wzniesieniach lub ich zboczach, by było je widać z wiejskich domostw, by była ponad nimi. Otaczano je też z reguły kamiennym murkiem i sadzono wokół drzewa, poza bezpośrednim obejściem cerkwi urządzano z kolei cmentarze. Cerkwie były zawsze orientowane, budowane w osi wschód – zachód, z prezbiterium we wschodniej części budowli. Cerkiew ze względu na swe funkcje była trójdzielna, odzwierciedlało się to wyraziście nie tylko we wnętrzu, ale przede wszystkim w samej konstrukcji bryły. Od zachodu wznosi się wieża nakryta izbicą, tam mieściły się dzwony, dolne jej partie stanowiły pierwotnie pomieszczenie dla katechumenów, z czasem przeznaczono je dla kobiet nazywając babińcem. Przez wieżę prowadziło jedyne wejście do cerkwi, gdy w cerkwi nie było wieży, względnie była to osobna konstrukcja, do wnętrza wchodziło się przez kruchtę (pritwor). Drugi segment cerkwi stanowi nawa, miejsce przeznaczone dla wiernych (pierwotnie mężczyzn). Trzecim członem, powierzchniowo najmniejszym ale za to najważniejszym, jest prezbiterium czyli światłyszcze zwane też sanktuarium, jest to miejsce przeznaczone dla Boga i kapłana, wyróżnione nie tylko odrębnym kształtem ale też i ścianką- przesłoną, którą tworzą święte ikony, tzw. ikonostas. Okna występowały jedynie od strony południowej, posiadała je nawa i prezbiterium. Znamiennym dla cerkwi elementem architektonicznym są dachy i wznoszące się na ich kalenicach wieżyczki z baniastymi hełmami. Dachy nad nawą są dwuspadowe lub namiotowe, na wieży i prezbiterium raczej namiotowe, często łamane (dwa lub trzy poziomy), z pewnymi indywidualnymi zmianami w konstrukcji przy poszczególnych cerkwiach. Elementem, który wywołuje być może najwięcej emocji przy spotkaniu z cerkwią, są kopulaste hełmy, zwą je baniami, nad nimi wznoszą się zwieńcząjące latarnie cebule, podobne do bań hełmów lecz mniejsze, zwane są też makowicami. Nad nimi już tylko krzyże, te opadają linią styczną od wieży po prezbiterium, jest to swoista przeciwprostokątna trójkąta, w który wpisać można całą bryłę cerkwi. Wieżyczek zdobionych baniami i cebulami przeważnie jest trzy, po jednej na każdym dachu, oddają one zarazem istotę Trójcy Świętej.

Sztuka cerkiewna
Sztuka cerkiewna, która wypełnia swym bogactwem wnętrza, celebrowany obrządek z przejmującym w swej wymowie i brzmieniu chórem wiernych na tle barwnego, kipiącego złoceniami ikonostasu, jest powszechnym (także i moim), wielkim duchowym przeżyciem.

Na tenże ikonostas kierują się oczy modlących się wiernych i zwiedzających, w nim tkwi obecność świata nadprzyrodzonego i piękno. Ikonostas wykształcił się z przegrody, którą oddzielano nawę (wiernych) od sanktuarium, wypełniony jest ikonami. Ikona, czyli obraz pisany (a nie malowany) na desce prezentuje sobą nie tyle wizerunek Boga czy Jego świętych, ile ich uobecnia, sama w sobie jest święta. Ikona i ikonostas, to wytwór liturgii wschodniej, podyktowany teologicznymi przesłankami. Umieszczone w ikonostasie ikony zajmują określony porządkiem teologicznym przypisane im miejsca.

Prezentuje to niniejsza fotografia. W rzędzie ikon oznaczonych cyfrą 4 mieszczą się ikony większe, jest ich cztery, to tzw. ikony namiestne. Pierwszą jest wizerunek świętego szczególnie czczonego w danej parafii, kolejna ikona przedstawia Maryję z Dzieciątkiem Jezus, dalej Chrystus Nauczający i wizerunek świętego patrona cerkwi. Ikony te przedzielone są otworami wejściowymi w obszar prezbiterium, pośrodku wrota carskie (cyfra 5) przeznaczone wyłącznie dla kapłana, po bokach ikonostasu umieszczone są wrota diakońskie (cyfra 6).
Rozmieszczony powyżej rząd ikon (cyfra 3), to tzw. prazdniki, 12 małych ikon symbolizujących największe święta roku liturgicznego, między nimi mieści się przeważnie ikona ze sceną Ostatniej Wieczerzy. Trzeci poziom ikon (cyfra 2) tworzą ikony tworzące Deesis, jest to alegoryczne przedstawienie modlitwy wznoszonej do Boga przez świętych. Między nimi widnieje ikona z wizerunkiem postaci Chrystusa Tronującego. Ściankę ikonostasu wieńczy rząd (cyfra 1) ikon z prorokami Starego Testamentu. Na szczycie ikonostasu, ustawiony jest centralnie krzyż, poniżej zaś mandylion zwany również weroikonem z twarzą Jezusa odwzorowaną na płótnie.

Na podwyższeniu, a przed wrotami carskimi znajduje się tetrapod, forma ołtarza z wystawionym krzyżem ikoną (ikonami) i świecami dla adoracji wiernych. Sprawowane są przy nim sakramenty.

Czas już przekroczyć wrota carskie, za nimi przestrzeń sanktuarium z najważniejszym miejscem w cerkwi, czyli prestołem. Ma on formę stołu, a raczej bloku (sześcianu) okrytego całunami. Na takim ołtarzu umieszczone jest też tabernakulum, w cerkwiach przyjmuje ono formę budowli świątynnej.
I tak gubiąc po drodze (z braku miejsca) wiele elementów architektonicznych i liturgicznych z konstrukcji cerkwi i jej wyposażenia, dotarliśmy do celu, cerkiew staje się już nie tak tajemnicza jak u progu, jawi się nam teraz jako dzieło sztuki i świątynia, w której trwa przede wszystkim Eucharystia.
Cerkwiom – domom Bożym towarzyszy powszechnie przydrożne sacrum, zwykle są to krzyże drewniane, żeliwne i kamienne figury. Spotykane pośród pól, czasem nieoczekiwanie pośród leśnej głuszy, którą kiedyś głuszą nie była, przed domami, ale tych w większości też już nie ma. Tradycja miejscowa nakazywała, by przy każdym domostwie stał krzyż lub kapliczka – dla opieki Bożej.

W kapliczkach przy drodze, krzyż „ruski” na szczycie, świątki w nich święte, o wiecznym myślą bycie.

W pobliżu cerkwi zobaczymy też krzyże cmentarne, coraz ich mniej, odchodzą jak odeszli stąd i ludzie, te które pozostały wyznaczają cmentarną przestrzeń Łemków. Wieczne im odpoczywanie …

Czesław Anioł
„Notes wędrownika”
c.d. n.