Lokacyjna Bochnia - gdzie była?

27 lutego wypadła 771 rocznica lokacji Bochni na prawie wrocławskim. Mimo ponad półwiecza badań archeologicznych, w tym tych prowadzonych w ostatnich latach na Rynku Głównym, wciąż niewiadomą pozostaje umiejscowienie lokacyjnego miasta. Poniżej prezentujemy wyrywki z pracy licencjackiej Dominika Zwierniaka, absolwenta Instytutu Archeologii Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, poświęcone toczącej się od kilku dekad dyskusji nad układem urbanistycznym i położeniem lokacyjnej Bochni.

Bochnia należy do najstarszych ośrodków miejskich historycznej Małopolski. W 2023 r. miasto obchodziło 770 rocznicę nadania praw miejskich. Powszechnie znane i niekwestionowane w literaturze są data i miejsce wystawienia aktu lokacyjnego. 27.02.1253 r., na wiecu w Korczynie, książę krakowsko-sandomierski Bolesław Wstydliwy nadał Bochni prawo wrocławskie (polska replika prawa magdeburskiego). Zupełnie inaczej przedstawia się zagadnienie umiejscowienia lokacyjnych struktur osadniczych. Wśród badaczy nie ma zgody co do ich położenia i układu urbanistycznego w połowie XIII w.

W toku prowadzonej od około 70 lat przez historyków, archeologów i urbanistów dyskusji naukowej obecne były dwa zasadnicze spojrzenia na kwestię umiejscowienia lokacyjnej Bochni. Pierwsze z nich przyjmuje, iż obecny Rynek Główny (w dalszej części tekstu nazywany alternatywnym mianem Rynku Dolnego) jako osnowa tkanki miejskiej został wytyczony już w chwili lokacji miasta w 1253 r. Drugie opowiada się za wtórnością rozłożonego wokół Rynku Dolnego układu szachownicowego, pierwotne struktury urbanistyczne umiejscawiając bardziej ku zachodowi – w pobliżu Rynku Górnego, zakładając tym samym istnienie translokacji. Kilka lat temu powstała alternatywna koncepcja, według której z Bochnią lokacyjną nie można wiązać ani terenu Rynku Górnego, ani Rynku Dolnego, a pierwotnych struktur osadniczych należy zatem szukać w innej części miasta. Prowadzone w latach 2018-2021 szerokopłaszczyznowe, badania archeologiczne Rynku Dolnego i części spośród przyległych do niego ulic dały bezprecedensową sposobność weryfikacji dotychczasowych, wzajemnie się wykluczających, hipotez, mogącą niektóre z nich osłabić, czy wręcz pozbawiać racji bytu, innym dostarczyć silniejszego umocowania w materiale wykopaliskowym.

W związku z brakiem konsensusu co do lokalizacji struktur osadniczych Bochni w połowie XIII w. podstawowy, wąski, zakres geograficzny obejmuje wszystkie miejsca, gdzie lokalizowały je dotychczasowe koncepcje, gdzie mogłyby się one potencjalnie znajdować: całość tzw. Wzgórza Staromiejskiego, dolinkę Murowianki oraz teren położony na północ od obecnego śródmieścia – wzdłuż dolnego biegu Storynki i w okolicach ul. św. Leonarda. Jako element drugorzędny w jego obrąb wchodzą również znane ze źródeł pisanych i wykopaliskowych okoliczne osady mogące mieć związek funkcjonalno-terytorialny z lokacyjną Bochnią, dostarczając zatem przesłanek co do jej umiejscowienia. Zdecydowana ich większość mieści się w obrębie współczesnych granic administracyjnych miasta. Trzecią, najszerszą częścią składową zakresu, jest Europa Środkowa (zwłaszcza Małopolska, Śląsk, Górne Węgry), której wybrane ówczesne ośrodki miejskie, zwłaszcza górnicze, mogą w zestawieniu z Bochnią służyć dopatrywaniu się możliwych analogii.

Podsumowując dotychczasowy stan badań archeologicznych nie udało się archeologicznie potwierdzić żadnej z dotychczasowych koncepcji odnośnie umiejscowienia struktur miejskich w połowie XIII w. Osadnictwo przedlokacyjne, związane z solowarstwem występowało w dolinie Babicy, od stóp Uzborni po ujście Storynki oraz we wschodniej części Wzgórza Staromiejskiego. W okolicach Rynku Górnego nie wykazano jakichkolwiek śladów osadnictwa z czasów lokacji miasta. Znamienny jest tam brak śladów ceramiki datowanej na XIII i XIV w., nawet na złożu wtórnym. Materiały pochodzą tam z czasów nowożytnych. Umocnienia ziemne zachodniej skarpy Wzgórza Staromiejskiego, datować można najwcześniej na XV w . W bezpośrednim sąsiedztwie Rynku Dolnego znaleziono materiały ceramiczne datowane najwcześniej na XII i XIII w., acz ich kontekst wskazuje raczej na przemysłowe niż mieszkalne ówczesne przeznaczenie tego terenu. Nie udało się także potwierdzić lokacyjnej metryki, a w niektórych przypadkach nawet ustalić umiejscowienia obiektów kluczowych dla średniowiecznego miasta. Pochodzący z XV w. gotycki kościół św. Mikołaja w świetle dotychczasowej literatury stoi na miejscu świątyni romańskiej o metryce XIII - wiecznej , nie jest to jednak w jakikolwiek sposób potwierdzone archeologicznie, a analiza źródeł historycznych zdaje się nawet temu twierdzeniu przeczyć. W przypadku Zamku Żupnego również brak archeologicznych dowodów by stał w obecnym miejscu już w czasach lokacji miasta. Dokładna lokalizacja Gródka Wójtowskiego pozostaje nieznana, acz na podstawie źródeł pisanych, kartograficznych i zachowania toponimu ,,Wójtostwo” powszechnie wskazuje się na lewobrzeże środkowego biegu Murowianki.

Zważywszy na to, iż na Rynku Górnym nie przeprowadzono - jak dotąd (wrzesień 2023 r.) - szerokopłaszczyznowych badań wykopaliskowych możliwość, iż był on pierwotnym placem miejskim nie jest aż tak nieprawdopodobna jak w przypadku Rynku Dolnego. Atoli brak jakichkolwiek znalezisk z XIII i XIV w. w jego bliskim sąsiedztwie zdaje się hipotezę lokacyjnej genezy bardzo mocno podważać. Jej całkowite wykluczenie przynieść by mogły jedynie dalsze prace wykopaliskowe.

Ciekawym będzie więc przedstawienie stanowiska jakie zajęli niemal równocześnie T. Wojciechowski i F. Kiryk opowiadając się za lokacyjną genezą Rynku Górnego i za istnieniem w XIV w. translacji centrum osadniczego. Historyk T. Wojciechowski osadnictwo przedlokacyjne umiejscawia – zgodnie z wynikami badań archeologicznych - w dolinie Babicy: w okolicach szybu Gazaris Dziedzinę Wincentego (u rzeczonego autora pojawia się rekonstruowana alternatywna forma ,,Wincentowice”), a na przeciwległym brzegu Bochnię. Miasto lokowane na surowym korzeniu umiejscawia on w zachodniej części Wzgórza Staromiejskiego przypisując mu kształt owalu rozciągniętego, wzdłuż głównych dróg, na osi wschód-zachód z centralnym, podłużnym placem (późniejszy Rynek Górny) w części zachodniej. Na czasy panowania Władysława Łokietka T. Wojciechowski datuje powtórną lokację Bochni. Do ówczesnego miasta rozłożonego wokół Rynku Górnego po 1320 r. miałaby zostać włączona – według rzeczonego badacza - osada górnicza z szybami i warzelniami, położona od niego na wschód, której plac do handlowania solą zaadaptowano by na drugi – Dolny – rynek, który z czasem miałby się stać Rynkiem Głównym. Wokół tegoż powstał, przetrwały do dziś dnia, układ szachownicowy. Autor swój pogląd opiera na przywileju Kazimierza Jagiellończyka na wójtostwo bocheńskie z 1487 r., na podstawie którego próbuje odtworzyć treść rzekomego dokumentu lokacyjnego z 1320 r. Badacz przypisuje obwiedzenie Bochni – zarówno starszego miasta ,,bolesławowego” jak i ,,łokietkowej” części wschodniej – murami Kazimierzowi Wielkiemu. Teoria T. Wojciechowskiego na temat powtórnej lokacji Bochni nie spotkała się z akceptacją badaczy. Historyk-mediewista F. Kiryk, tak samo jak T. Wojciechowski, lokalizuje osadnictwo sprzed nadaniu miastu praw miejskich na podstawie danych archeologicznych, pochodzących głównie z badań A. Jodłowskiego. Za A. Jodłowskim podaje on dwa skupiska osadnictwa przedlokacyjnego: większe w dolinie Babicy i dolnej Murowianki, położone w zagłębieniu terenu między Wzgórzem Staromiejskim, Uzbornią a Krzęczkowem oraz znacznie mniejsze w okolicach Zamku Żupnego i kościoła św. Mikołaja - w oddzieleniu strefy mieszkalnej od produkcyjnej dopatrywać się tu można – jego zdaniem - analogii z Wieliczką . Rzeczony historyk nie wyklucza atoli, powołując się na źródła pisane, zarysowanej przez M. Książka możliwości istnienia w przedlokacyjnej Bochni grodu z podgrodziem. Za pierwotny główny plac miejski, związany z lokacją z roku 1253, F. Kiryk uważa Rynek Górny, nieregularny w kształcie, znajdujący się na zachód od kościoła św. Mikołaja. Przeniesienie centrum osadniczego na wschodnią część Wzgórza Staromiejskiego, na dogodniejsze miejsce, miało według niego nastąpić nie później niż w II połowie XIV w., a najpewniej w czasach panowania Kazimierza Wielkiego. Badacz zaznacza, iż proces zagospodarowania przestrzeni przyrynkowej z pewnością nie był jednorazowy, skoro jeszcze w 1375 r. mogły stanąć na wschodniej pierzei Rynku Głównego zabudowania klasztoru dominikanów, świadcząc iż była ona uprzednio niezabudowana. Koronnym argumentem hipotezy F. Kiryka odnośnie translokacji centrum osadniczego jest przywilej Władysława Jagiełły z 1405 r., w którym król zezwolił bocheńskim rzeźnikom na wzniesienie jatek mięsnych na miejscu powszechnie zwanym Rynkiem Nowym. Jako, że z późniejszych źródeł pisanych wynika, iż jatki rzeźnicze, piekarskie, nabiałowe oraz stragany z jarzynami, solą i śledziami, położone były na Rynku Dolnym przytaczany historyk wnioskuje, iż Rynkiem Nowym z przywileju Władysława Jagiełły jest Rynek Dolny (zwany też Wielkim, a obecnie Głównym). Starszym, pierwotnym centralnym placem miejskim, miałby być Rynek Górny (zwany też Małym), co do którego brak źródeł pisanych potwierdzających w późnym średniowieczu funkcję handlową.

Wzgórze Staromiejskie z widocznym Rynkiem Górnym w części zachodniej i Rynkiem Dolnym w części wschodniej na planie katastralnym Bochni z 1847 r. (opr. autor), źródło: Bochnia. Plan katastralny, 1847 (rep.) w: Beiersdorf Z., Flasza J., Krasnowolski B., Materna M., Noga Z. (red.)., AHMP t. V: Małopolska z. 4 Bochnia, Toruń-Kraków 2016, rep. 1.1 - wycinek;

Autorzy studium historyczno-urbanistycznego z początku lat 80-tych, historyk Z. Beiersdorf i historyk sztuki B. Krasnowolski przychylają się do zasadniczych tez prac T. Wojciechowskiego i F. Kiryka: pierwotności Rynku Górnego, istniejącego co najmniej od czasu lokacji miasta z 1253 r. oraz translacji centrum osadniczego na obecne miejsce do której doszło w XIV w. Badacze operują głównie analizą modularną oraz metodą porównawczą, zestawiając Bochnię z równoczasowymi miastami, zwłaszcza górniczymi, Małopolski i Śląska. Analizując zachowaną do dziś siatkę ulic Wzgórza Staromiejskiego badacze przypisują starszą genezę mniej regularnej, rozciągniętej owalnie na osi zbliżonej do linii wschód-zachód, części zachodniej. Łączą ją oni z miastem lokowanym w 1253 r., rozłożonym wokół podłużnego placu – rozszerzenia głównego traktu komunikacyjnego, którego reliktem byłby Rynek Górny. Przecinającą się pod kątem prostym, regularną, siatkę ulic wschodniej części Wzgórza Staromiejskiego, rozchodzącą się wokół, zbliżonego do kwadratu, Rynku Dolnego, przypisują oni regulacji przestrzennej z XIV w. Z. Beiersdorf i B. Krasnowolski wskazują na typową dla najwcześniejszych założeń urbanistycznych Małopolski i Śląska dwufazowość regulacji przestrzennej. Fazą pierwszą było miasto owalnicowe, rozciągnięte wzdłuż głównego traktu komunikacyjnego, często adaptujące struktury przedlokacyjne. Wraz z jego rozrostem przeprowadzano wytyczenie modularnej siatki szachownicowej rozłożonej wokół kwadratowego lub zbliżonego do kwadratu placu rynkowego . Zręby powyższej teorii B. Krasnowolski powtarza w, szerzej dostępnej, pracy po trzydziestu latach. Lokacyjna Bochnia według niego miałaby być miastem o kształcie silnie wydłużonego owalu, o układzie zabudowy przypuszczalnie ulicowo-trójpasmowym lub szachownicowo-trójpasmowym z szeroką ulicą-placem w paśmie środkowym zawierającą w sobie kościół św. Mikołaja i najstarszy (według niego) szyb – Sutoris. Jej reliktami miałyby być Rynek Górny i plac przykościelny. Badacz uważa, że ,,bolesławowa” Bochnia mogłaby być już otoczona umocnieniami ziemnymi, których reliktów dopatruje się w północno-zachodniej części Wzgórza Staromiejskiego. Wytyczenie układu szachownicowego we wschodniej części Wzgórza Staromiejskiego przypisuje on czasom panowania Kazimierza Wielkiego. Miałby on zostać obwiedziony murem obronnym. Zachodnia, nienaruszona, część pierwotnego założenia urbanistycznego pozostałaby poza jego obrębem, chroniona prawdopodobnie wcześniejszymi wałami ziemnymi.

Historyk-regionalista J. Flasza w podsumowaniu dotychczasowej literatury przedmiotu sporządzonym w 1989 r. wskazuje, iż z aktu lokacyjnego wynika, że w chwili lokacji miasta istniał już dobrze zorganizowany zespół osadniczy związany z warzelniami soli i pierwszym szybem. Nieznanym pozostaje za to umiejscowienie i układ urbanistyczny lokowanego miasta. Przytacza on wyniki badań A. Jodłowskiego dowodzące na umiejscowienie przedlokacyjnego osadnictwa w dolinie Babicy, w zabagnionym zagłębieniu, przy jej połączeniu się z prawobrzeżnym dopływem Murowianką. Rzeczony badacz wykazuje, iż współgrają one z etymologią nazwy Bochnia. Przytaczany autor przychyla się do (jednej z kilku) hipotezy wywodzenia nazwy miasta od starosłowiańskiego rdzenia boch- lub bech-, oznaczającego miejsce moczarowate. Zdaniem J. Flaszy kluczową sprawą dla rozważań o umiejscowieniu lokacyjnej Bochni jest, użyty w akcie lokacyjnym, zwrot ,,które postanowiliśmy ufundować i zbudować na terenie żup solnych, zwanym po polsku Bochnia, a po niemiecku Solna Góra – Saltzberk”.

Reprezentowany przez T. Wojciechowskiego, F. Kiryka oraz Z. Beiersdorfa i B. Krasnowolskiego pogląd o umiejscowieniu lokacyjnej Bochni w zachodniej części Wzgórza Staromiejskiego przez długie lata utrzymywał się jako dominujący w literaturze naukowej i popularnonaukowej, a także w świadomości lokalnej – co piszący te słowa pamięta z własnych doświadczeń. Można tu przytoczyć popularnonaukowy artykuł historyka-amatora S. Kobieli, w którym regionalista wskazuje, że reliktem pierwotnego układu urbanistycznego jest orientacja kościoła św. Mikołaja. Świątynia zwrócona jest bowiem tyłem do Rynku Dolnego. Stojący frontem do pierwotnego, lokacyjnego Rynku Górnego, kościół, miałby się ,,odwrócić” od miasta wskutek regulacji przestrzeni miejskiej dokonanej w czasach Kazimierza Wielkiego – wytyczenia na jego tyłach Rynku Dolnego. Tabliczka informacyjna sugerująca, iż Rynek Górny był prawdopodobnym centrum osady przedlokacyjnej i miasta ,,bolesławowego” obecna jest do chwili obecnej (sierpień 2023) przed I Liceum Ogólnokształcącym im. Króla Kazimierza Wielkiego.

Wskutek wyników badań archeologicznych, nie dających żadnych przesłanek do umiejscawiania osadnictwa z czasów lokacji miasta i wcześniejszych w zachodniej części Wzgórza Staromiejskiego, badacze zweryfikowali dominujący przez lata pogląd o lokacyjnej genezie Rynku Górnego. Zaprezentowane przez Z. Beiersdorfa i B. Krasnowolskiego z jednej strony, a M. Maternę hipotezy są jednak zgoła odmienne i wykluczające się nawzajem.

Czytaj także: Gdzie wspominano Bochnię zanim powstała?

Ciąg dalszy nastąpi.