Gdzie wspominano Bochnię zanim powstało miasto?
Zbliża się kolejna rocznica lokacji miasta. 27 lutego przypadnie 771 lat od kiedy Książę Bolesław Wstydliwy wydał w Korczynie akt lokacyjny, pozwalając czterem zasadźcom założyć miasto Bochnię. Miasto powstało na prawie magdeburskim z przywilejami jakie posiadał wówczas Wrocław i którego rozwiązania prawne stały się fundamentem dla Bochni. Pierwszym wójtem został Mikołaj, syn Volkmara.
Lokacja miasta była bezpośrednim następstwem odkrycia na terenie Bochni soli kamiennej. Jednak zanim do niego doszło Bochnia jak i najbliższe okolice były prężnymi ośrodkami warzelniczymi, w których uzyskiwano przez odparowanie solanki sól warzoną. Nie uszło to uwadze różnych kronikarzy, którzy w dokumentach z początku istnienia Państwa Polskiego wymieniali nazwy, jeśli nie bezpośrednio tyczące się Bochnia, to odnoszące się do miejscowości w najbliższej okolicy naszego miasta. Kto, kiedy i gdzie wspominał o wydobyciu soli w Bochni w czasach przedlokacyjnych? O tym mówią wyrywki pracy licencjackiej Dominika Zwierniaka, absolwenta Instytutu Archeologii Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego".
Labscicia i Coyanov
Najstarsza zachowana wzmianka dotycząca terenu współczesnej Bochni (w granicach administracyjnych ustalonych w 1973 r.) pochodzi z dokumentu legata papieskiego na Polskę i Węgry, biskupa tuskulańskiego, kardynała Idziego, rzekomo pochodzącym z 1105 r., a w rzeczywistości zaś zapewne lat 1123-1125 zatwierdzającym posiadłości klasztoru benedyktynów w Tyńcu. Według części mediewistów jest to interpolacja jeszcze późniejsza, nawet XIII-wieczna, acz dość wiernie odtwarzająca uposażenie klasztoru z początku jego istnienia . Opis kilkudziesięciu miejscowości będących w posiadaniu klasztoru wymienia ,,Łapczycę z Kolanowem i solą” (Labscicia et cum Coyanov et sale). Pierwsza z miejscowości to wieś granicząca ze współczesną Bochnią od zachodu, w świetle badań historycznych i archeologicznych będąca głównym ośrodkiem osadniczym i solowarskim w regionie do przejęcia tej roli przez Bochnię w połowie w. XIII. Coyanov należy bezsprzecznie identyfikować z Kolanowem – wsią położoną na zachód od śródmieścia Bochni, w górnym biegu Babicy, w 1973 r. włączoną administracyjnie w obrąb miasta. Większość historyków skłania się ku temu, iż wymienionego w dokumencie króla Bolesława należy utożsamiać z Bolesławem Szczodrym (Śmiałym), a niejaką Judytę z drugą żoną księcia Władysława Hermana. Zgodnie z tą identyfikacją fundatorów przypuszcza się, iż nadanie Bolesława Szczodrego miało miejsce w II połowie XI w., zaś Judyty pod koniec tegoż stulecia. Założenie takie pozwala przyjąć, iż owe miejscowości – w tym Łapczyca jako ośrodek solowarstwa, istniały już co najmniej w II połowie w. XI.
Babiza
Drugim źródłem, która można już odnosić nie jedynie do obszaru wyznaczanego przez granice administracyjne miasta, ale nawet do okolic śródmieścia Bochni jest bulla papieska Innocentego II z 1136 r. zatwierdzająca na prośbę arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba posiadłości i dochody tejże metropolii . Pada tam sformułowanie aput civitatem Cracouie sal archiepiscopi, qui Babiza nuncupatur. Ową miejscowość Babiza łączy się najczęściej z przepływającym przez Bochnię potokiem Babica, nad którym rozłożone były, znane z badań archeologicznych i późniejszych źródeł pisanych, warzelnie. Koncepcje alternatywne lokalizują rzeczoną ,,Babicę z solą” w granicach późniejszej Skawiny, założonej w 1364 r. na terenie trzech starszych wsi: Babic Starych, Babic Nowych i Pisar . Na możliwy związek obecności toponimu ,,Babice”, obecnego kilkakrotnie w regionie podkrakowskim z występowaniem słonych źródeł wskazywał już w 1969 r. A. Jodłowski . T. Wojciechowski, łącząc rzeczoną Babicę z dzisiejszą Bochnią wskazuje, iż darowizna została ofiarowana arcybiskupstwu zapewne w akcie jego powołania przez Bolesława Chrobrego . Wskazywałoby to, iż warzelnictwo na terenie Bochni sięgało schyłku X w.
sal de Bochegna
Pierwszej wzmianki bezsprzecznie łączonej z Bochnią dostarcza dokument z 1198 r., w którym patriarcha jerozolimski Monachus zatwierdza posiadłości klasztoru bożogrobców z Miechowa. Wśród wymienianych dobroczyńców tegoż klasztoru pojawia się niejaki Michora (Mikora) z rodu Gryfitów, który to odstąpił zakonnikom – obok nadania innych dóbr – swój udział w eksploatacji soli w Bochni (sal de Bochegna). Rzeczone nadanie miało miejsce nieco wcześniej, między 1163 r. (data fundacji klasztoru miechowskiego), a 1175 r. (najpóźniejsza możliwa data śmierci darczyńcy), być może około 1170 r. (czas konsekracji kościoła klasztornego w Miechowie) . Informacja ta wskazuje, iż dzieje solowarstwa bocheńskiego sięgają co najmniej II połowy XII w.
Fragment dokumentu z 1198 r. z najstarszym odniesieniem do Bochni, Muzeum Narodowe w Krakowie
Bocheno, Pampestri, villa VI aratorum
W dokumencie datowanym na okolice 1234 r. wojewoda krakowski Teodor (Czader) Gryfita nadał klasztorowi cysterskiemu w Jędrzejowie terytorium zwane Ludźmierz oraz szereg wsi celem założenia nowego konwentu. Wśród wymienionych miejscowości pojawia się Bocheno, powszechnie utożsamiane z Bochnią oraz Pampestris i villa VI aratorum. Niektórzy badacze również dwie ostatnie nazwy łączą z terenami dzisiejszej Bochni wskazując na ich umiejscowienie odpowiednio w okolicach późniejszego szybu Campi (Pampestris byłoby wówczas przekręconą formą wyrazu Campestris) oraz ul. Orackiej , nazwy ich tłumacząc na polski odpowiednio jako Polanka (względnie Pola - ,,Polami” powszechnie nazywano aż do połowy XIX w. obszar gruntów miejskich na północny-zachód od centrum osadniczego, od ujścia Babicy po Garb Kolanowski, na którym wybito szyb Campi, zwany też szybem Polnym , atoli brak dowodów by toponim ten miał aż przedlokacyjną metrykę) i wieś VI Oraczy (względnie Osada VI Oraczy) . S. Mateszew odrzuca tę identyfikację słusznie wskazując, iż szyb Campi zaczęto wiercić dopiero w II połowie XVI w., a najstarsza wzmianka o ul. Orackiej pochodzi z czasów jeszcze późniejszych – z II połowy XVII w . Do poglądu tego przychyla się większość współczesnych historyków.
Byrkow, hereditas Vincencij, Duloszicze, Lopanka, Bresnicia
Dokument księcia Konrada Mazowieckiego z 1242 r. wymienia szereg miejscowości lokalizowanych na terenie współczesnej Bochni: Birków (Byrkow), Dziedzinę Wincentego (hereditas Vincencij), Dołuszyce (Duloszicze), ,,Łopiankę z solą” (Lopanka) oraz położoną na wschód od Bochni Brzeźnicę (Bresnicia) . Dołuszyce to wieś położona na południowy zachód od bocheńskiego śródmieścia, włączona w 1973 r. w granice miasta. Birków, Dziedzinę Wincentego i Łopiankę w dotychczasowej literaturze umiejscawia się zwykle odpowiednio w dolnym biegu Babicy, w dolnym biegu Murowianki oraz na południe od śródmieścia Bochni, w widłach Babicy i Murowianki.
Widok Bochni z zachodu, 1838, zbiory Muzeum im. Stanisława Fishera w Bochni
Sal durum in Bochnia est repertum, quod nunquam ante fuit
W I połowie XIII w. znacząca część warzelni soli na obszarze współczesnej Bochni należała do zasiedziałego w okolicy rodu Gryfitów, którego główną siedzibę stanowiła Brzeźnica – wieś obecnie przylegająca od wschodu do administracyjnych granic miasta. Miejscowość ta bezpośrednio przed lokacją Bochni pełniła w regionie rolę wręcz protomiejską, posiadając już przed 1228 r. prawo średzkie (jako jeden z pierwszych ośrodków na ziemiach polskich), kościół (pełniący rolę parafialnego zapewne i dla mieszkańców ówczesnych osad solowarskich nad Babicą), targ oraz dwie karczmy . Proces wykupu salin bocheńskich z rąk rodu Gryfitów rozpoczął się około r. 1248 . Wtedy to wyczerpała się surowica w studni solankowej leżącej na obszarze Dziedziny Wincentego. Wierzbięta (Grzegorz) Gryfita, prepozyt klasztoru benedyktynek w Staniątkach, nakazał ją pogłębić. Przy pracy tej dokopano się do zwietrzałych grudek soli kamiennej. Zbytnie pogłębienie studni spowodowało jej zawalenie się. Naprawa przekraczała możliwości techniczne miejscowych warzelników. Stąd też książę Bolesław Wstydliwy odkupił studnię i celem jej naprawy sprowadził do ,,naprawy znalezionej soli” (reparatio inventi salis) mnichów konwersów z klasztoru cysterskiego w Wąchocku, będącego filią górniczego opactwa w Morimundzie w Burgundii. Marek Materna, archeolog pracujący w Muzeum im. prof. Stanisława Fishera w Bochni, uważa, iż wywłaszczenie Gryfitów z saliny położonej w Dziedzinie Wincentego mogło się wiązać z opowiedzeniem się przez nich po stronie Konrada Mazowieckiego, stronie przegranej, w sporze o stolec krakowski prowadzonym z Bolesławem Wstydliwym. Naprawiając rzeczoną studnię cystersi utworzyli pierwszy szyb – Gazaris, w którym do pokładów soli kamiennej dotarli przed połową r. 1249 . Wprawdzie Rocznik Kapitulny Krakowski informację o odkryciu soli twardej w Bochni podaje pod rokiem 1251 (Sal durum in Bochnia est repertum, quod nunquam ante fuit), acz wydaje się, iż wzmiankę tę należy łączyć z początkiem wydobycia na ówczesną skalę przemysłową, a nie z samym odkryciem. Przemawia za tym choćby nadanie hojnej dziesięciny solnej biskupowi krakowskiemu Prandocie z 1250 r . Rzeczeni zakonnicy, którzy opuścili Bochnię w lipcu 1249 r., prawdopodobnie zostawili po sobie kaplicę ufundowaną przez księżnę Grzymisławę – matkę Bolesława Wstydliwego (konwersi cysterscy musieli mieć, zgodnie z regułą zakonną, opiekę duchową z kaplicą i kapelanem) . Byłaby to pierwsza świątynia chrześcijańska na terenie przyszłego miasta, pełniącą zapewne rolę pierwszego w Bochni kościoła parafialnego (do wzniesienia murowanego kościoła romańskiego). Umiejscowienie jej pozostaje nieznane.
Dominik Zwierniak
Dokument z 1198 r. z najstarszym odniesieniem do Bochni, Muzeum Narodowe w Krakowie
Zdjęcie główne: Widok na Bochnie ze wzgórza Krzęczków, Karl Bernd, 1 poł. XIX w., zbiory Muzeum im. Stanisława Fishera w Bochni